Written by
- Lalremliana Pachuau

Khawvel sâwi nghîngtu Ibrahim Traore chu!

Thu sawi ropui leh zawhna dik chu

Khawvela cobalt laih chhuah 70% zet chu Congo rama mi a ni. Computer, laptop, mobile phone chaw pui ber pakhat a nih laiin, Congo ram mipui tam zawk erawhin smartphone leina an nei zo lo thung. Khawvel puma platinum laih chhuah 90% zet chu South Africa rama mi a ni. Incheina tlereuh, mihring taksa chhûnga thir phum tur, electronic hmanraw hrang hrang atâna mamawh neitu S. Africa mipuite erawh hnathawh tur nei lovin an vakvai thung.

Khawvel puma rangkachak laih chhuah 30% lai hi Mali, Burkina Faso, Ghana, Tanzania, etc rama mi an ni. Heng ramahte hian rangkachakte chu, luipui angin an luang emaw tih mai tur a ni. Mahse, heng rama cheng mipuite erawh retheihna luipuiah an tla hlum mêk thung. Khawvel puma lunghlu laih chhuah 65% zet hi Botswana, Angola, Sierra Leonne rama laih chhuah an ni. Heng rama lunghlu khur aṭangte hian kum tin dollar tluklehdingawn tam tak lei an ni ṭhin. Mahse, a ram mi lunghlu khura inhlawhte erawhin ni khatah dollar 1 lek an hlawh thung.

Nuclear chaw pui ber uranium laih chhuah 35% chu Niger, Nimibia, leh S. Africa rama mi a ni. Khawvel ram ropuite thahrui chakna chu Africa uranium khura innghat, an khawpui ênna hnâr ber pakhat a ni. Mahse, Africa rama thingtlâng khaw tam berah erawh êng chhit tur a awm lo. Eng vangin nge Africa ram hi a retheih tiin zawhna inzawt ṭhin. Ni lo e, engtin nge Africa ram hi a retheih zawk tih ngei tur a ni zawk e, tih thusawi ropui a lo ri chhuak ta.

Tu nge Ibrahim Traore chu

He thu ropui sawitu leh Africa mipui zawng zawngte thinlung hnehtu hi mimal thuneihna pumhmawm chunga rorêltu dictator zingah chuan a ram mipuiin an mi huat ber a ni ang e tih mai tur a ni a. Khawlaia a thlalak an tarte chu an thuamhnaw ṭha ber ber hmangin chhilh bo an tum phal hial a ni. Ânchhe tinreng lawhin an sawisel rawn bawk. Kum hnih liam taa sipai thuneihna hmanga a rawn lal achinah ṭum 20 chuang amah paih tumin helna (coup) awm tawh mah se, an la hlawhtling thei lo. Mahse, kum hnih ro a han rêl meuh chuan, pathian tenau biakin an be lo chauh a ni ta mai a! Chu mi chu Captain Ibrahim Traore, kum 37 leka upa, Burkina Faso ram hruaitu hi a ni ta a ni!

Kum 1988-a piang Ibrahim Traore-a'n sipai chakna hmanga an rama ro a rêl achinah khawvel ram ropui zawng zawngte chu hlauhthawnnain an khat zo ta. A hman hmanin a ram thau an sawhsak, a ram leilung hausakna leh mipui tha chakna rap bet chunga a thei apiang an lo inlak ropuina, a ram mipuite retheihna avanga duh hun huna an ke phah hnuaia an rah hrual theih ṭhin Africa ramah chuan Nelson Mandela hnu lama hruaitu ropui ber lo ni ta mêk. He sipai la naupang tak hian a takin Africa ramah danglamna a rawn thlentir tak vang a ni!

"Ram rethei leh hnufual ber ni tlata inhriatna thinlung khawvelin min neihtir a. Mahse, khawvela ram hausa ber chu Africa ram hi a ni," tia pipute thurochhiah ang hrima an thinlungin a lo vawn ngheh tlat tawh an saltânna, hnam hnuaihnung zawk ni kumkhuaa an lo inhriat tawhna lak ata chhuah zalen mêktu hian thu dik tak tak a sawi piahah a takin a thu sawi dikzia a lantir zel a. A ram tana ṭha tur a nih phawt chuan khaw thlang ram thiltitheite hlauhna pakhatmah nei lovin hma a la pawp pawp ngam tlat.

 takin hma a la lo, fing tak leh thuhnu dáwn tak zelin a'n che tak tak ta mai a. Kum kha leh chen an ram inhumhimna (defense contract) lo keipui sa hauhtu France ram chu hnunglam hawi let hauh lova thing thlain Russia lam a hawi ta a. Ram chak lo zawkte awptu ang hrima inngai kumhluntute aiin an ram zalenna zahsaktute lam hawiin duhsakna a'n lantir chiah chu, khaw thlang lam ramte an nghing nghal lawih mai a ni. Traore-a thiltih hi French awp ram (colony) hrang hrang lo ni tawhte chuan ngun takin an lo thlir reng a. Traore-a hnung an zui a nih vaih chuan French ramin a tawrh nasat dan turzia hi chhut ngam pawh a ni lo tiin mi thiamte'n an sawi! Hetiang hian ram hrang hrang a dawr dan a rawn thlak danglam thawk thawk a, tih theih reng nei lo, mak ti takin ram ropuite'n an thlir liam ngawt mai a nih hi.

A ramah danglamna nasa tak a thlentir

Traore-a hi thu ṭha sawiah a tawp mai lo. A ram mipuite damdawi in lama an inenkawlna senso zawng zawng sawrkarin a tumsak ta vek a! A ram kawngpui siam nan bawlhhlawh chuangtlaia an ngaih tyre chhia hmang ṭangkaiin kawngpui ṭha leh senso tlem zawkin an khawpui intlawhpawhna kawngpui a chei ṭha mawlh nawlh bawk. Rangkachak an laih chhuahte chu anmahni ram ngeiah thlitfim nachâng a hria a. An ram rangkachak laih chhuahte chu a rawn nationalized ta hmak hmak mai! An ram thei (nuts) thar chhuah hmangin hna tam tak a siam chhuak a. Ram danga a thei lawnga thawn chhuak tawh lovin engkim peih sa diamin a thawn chhuak ta! A sipai 8,000-te pawh loneitu sipai (farmer soldier)-ah letin, ram pawn chaw man to taka chawk luh bansanin, anmahni ngeiin an thar chhuah chaw ei tawh turin hma a la hmiah bawk!

A ram mipuite an retheih em em laiin, ram hruaitute erawh lirthei changkang ber bera chuang chungin hna an thawk ṭhin a. Chu pawh chu Traore-a hian a ti tawp hmak ngam bawk. Mipui chhiah aṭangin an ram hotu tu mahin lirthei man to an lei tawh tur a ni lo. An duh chuan anmahni mimal pawisain an lei mai tur a ni a ti ngam tlat. Hruaitu dangin an la tih ngai reng reng loh tiin, Mali, Niger leh Burkina Faso khawpuite chu rêl tlan chak chi hmangin thlun zawm vek a tum a, thawktu atan African engineer-te a hmang ngam tlat bawk. A thawhpui hnai ber berte eirûknaa inhnamhnawihte chu kut ngeia manin a hrem ngam zel bawk.

Khawvel sum a hnar ngam

Traore-a hian mi la tih ngam ngai loh tiin, International Monetary Fund (IMF) leh World Bank sum pûk aiin an ram aṭanga chhuahtir a thlang zawk! IMF sum pûka a thuhnuaia kûn ai chuan, zalen a thlang ngam a. Kawngpui siamna tur hmanrua te, an thlai chinna hmun tuia thlun zawmna tura senso ngai zawng zawngte chu a ram sumpai ngei hmangin a leiin hna a thawk ngam tlat. A hmalakna thlawp turin a ram mipuite an rawn inpe mai nia! Nuhoin ei tur an siam a, loneitute'n cement leh hmanraw dang thawh khawmin, zirlaite'n chawlh laiin bungrua an thiar mai nia maw le!

Africa ram suihkhawm zai a rel

Africa ram hrang hrang hruaitute chu huaisen turin a fuih ngam a, an dawihzepna leh dik lohnaah a zilh ngam bawk. Tunah zet chuan Africa ram hruaitute zinga naupang ber kha an chung en ṭhup tawh a, beiseina nen a chetla an thlir ta ṭhuap mai a nih hi. Amah ngeiin a thu sawi a taka chantir zelin Africa chu ram pakhat, remna ngaina ram, a ram mipuite pawh zalenna duhtu, dikna leh felna ngainatu an nih thu tlângaupuiin ram a la duai duai mai a. Africa mi challang ber pakhat chuan, "Kan zavaiin a tan i ṭawngṭai ang u. America, kan unaupa hi veh veh suh u," tia a thu sawi hian engkim a hrilh zo e. Captain Africa nihna hi tu mahin an chuhpui theih loh tura Traore-a hian a hnathawh hmanga a hlawh chhuah a ni tlat. He Muslim ram hruaitu chanchin hi ziah sen a ni lo a nih hi!

Kan ram tana entawn tur chu

ZPM-ah beiseina sâng tak nghatin, an thusawi ṭha tak tak leh an intiamnate avangin rorêl turin kan thlang tling a. Mahse, Pu Lalduhoma leh a sawrkar hian kawi tinah an thutiam an bawhchhe mawlh mawlh reng ta mai a. An sawi loh dan ang hlirin ro an rêl ta emaw tih mai tur a ni ta mêk a nih hi. Kawng tam takah fakna tur zawng an awm ngei mai. Mahse, thutiam bawhchhiat chîng ram hruaitu Zoram hian a mamawh lo. A thutiam, eng anga tê tham pawh ni se bawhzuitu a mamawh a ni zawk. Khawi ram mah hi Kristian ram an nih vanga hlawhtling an awm lo. Dikna leh felnaa rorêlna ram erawhin hma lam a pan mai ṭhin a ni zawk. Dikna leh felna chu Lal Isua a ni zawk a. Chu mi dan zawmtu Muslim ṭhalai Ibrahim Traore-a pawh chawi kânin a awm mai a ni zawk tih ZPM hian zir chhuak mawlh rawh se!

"Politician ka ni lo tih khawvel hi hrilh nawn leh ka duh. Sipai, thinlung taka mahni ram hmangaihtu mai ka ni. Dam chhan pakhat chiah ka nei e. Ka nupui fanaute hian ei tur an nei em tih aiin, ka ram mipuite hian ei tur an tlachham tur a ni lo. Ka fate hian thuamhnaw hâk tur an nei em tih aiin, kan rama naupangte hian thuamhnaw hak tur an tlachham tawh ngai tur a ni lo. Ka fate hian zirna ṭha an nei em tih aiin, kan ram naupangte hian zirna ṭha an ban phâk tawh tur a ni tih a pawimawh zawk. Heng thilte hi ka tihlawhtling thei a nih ngai chuan, ram hruaituah (good leader) ka inngai ve chauh tawh ang," tia thu a sawite hi, phûng zinga piring vawrh ang maiin a ram mipuite'n an lem duak duak mai a nih hi! 

- Lalremliana Pachuau