Veikhawr i diriam ṭhin em? (Left Handers Day pualin)
International Left Hander Day hi August 13-ah hman ṭhin a ni. He ni hman chhan chu, veikhawrte hi danglam bika piang an nihzia hriatna atan a ni. Left Hander Club dintu Dean R. Campbell chu he ni hmang hmasa ber niin kum 1976 khan a hmang a. Left Hander Day hman chhan chu , ding lam hmang thiamte endawngna leh enhranna aṭanga chona a ṭha zawnga hman dan tur te, thlahtute thil tihsualna leh bawhchhiatna avanga ânchhe dawng an nih lohzia te, chumi ahneha piang danglam bîk, thil thiam thei bik an nihna te, hmuhsitna an phurh chu chakna atan hmang tura infuihna ni atan kum 1976 hnu aṭang khan kum tin hman a ni ta.
Veikhawrte hi kum rei tak chhung dinglam hmang thiamte aṭanga hnualsuatna leh hmuhsit leh endawngin an lo awm tawh a. Hnam mâwl apiangah veikhawrte endawngna leh hnualsuatna a nasa ṭhin lehnghal a ni. Hei mai hi a la ni lo cheu, khawvel sakhaw lian Christian, Muslim, Hindu te sakhaw lehkhabuahte chuan veikhawrte endawngna leh hnualsuatna lam thu a chuang vek a, heng sakhaw zuitute’n veikhawr an en dan a danglam miau chuan, an duhthlanna vang ni bik hauh loa veikhawr tura lo piang chhuakte hian endawng, hmuhsit leh diriam kum eng zat chhung tak lo tuar tawh ang maw? Pathian hi ding lam hmang thiam a nih a, veikhawrte hi khawvel piah lamah zel pawh a la hnualsuat dawn a nih tak tak ngat zawngin veikhawr ho chu kan chawhin kan chan a chau khawp ang.
Khawvel hnam dangte ang bawkin Mizote pawh hian veikhawrte hi engtin emaw tak en tleu, hmuhsit leh diriam ching kan ni. Khawvel changkan rualin kan thil ngaihtuah dan leh thlir dan pawh a inher danglam chho ve hret hret a, veikhawr saa piang, lehkha zir ṭan tir ding lam zawnga ziah luihtir ṭalh tumna pawh tunah chuan a awm ta meuh lo. Primary sikul ka luh hlim hian kan zirtirtupa hian, "A lo vei ziah leh ta, i dinglamin ziak rawh ka tih che kha," min ti ṭhin a; ka ding ziah duh miah lo a, a mangang chu ka pa hnenah in lama ṭan la turin a rawn ti a. Ka pa chuan, "Ka fapa hi a vei ziah hi thlak ṭul tihna ka nei lo, hemi avangin lo hau tawh hlek suh ang che. Sipai ka ṭan chhungin British Army officer vei ziak tam tak an awm, a reng thuah veikhawr hian chumi thleng bak lehkha an zir ve thei lo ang, chumi hna chin chu an thawk thei lo ang tih inziak a awm lo ang," a lo ti et mai si a. Kha mi ni aṭang kan lungmuang takin vei zawng chuan ka ziak ta zel anih hi.
Veikhawr
Kut leh ke vei lam hmang thiam zawkte hi Mizote hian ‘veikhawr’ kan ti mauh mai a. A chhan nia lang chu, veikhawrte hi mi nawlpui, kutke ding lam hmang thiam zawkte zinga hna an thawh, lehkha an ziah te hian mi dang hman loh zawnga an hman avangin khawr leh zei lo hú angin an lang ta a, hei vanga ‘veikhawr’ ti an nih ngei a rinawm. School naupang classroom-ah naupang veikhawr lehkha ziak lai hmuh chang te, feh kawng, khaw kar kawng sah nikhuate hian vei lam hmang thiam zawkin mi dang thawh dan hawi zawnga an thawh theih loh aṭang hian a lang chiang viau awm e.
Lai (Pawi) ṭawng hmang ṭhin leh he ṭawng hmang ṭhin, tuna Mizo ṭawng pangngai hmang tawh zingah ‘vei dak’ an ti thung. Hei hi chuan a nih tur ang tak a rawn phawk chhuak thlap mai. "Pu Hleia hi hnâng deh thiam tak a ni a, a kutchhuak hi chu a dak thlap a, hmuh a nuam ngawt mai," tiha dak hian dik thlap a kâwk mai awm e.
Sakhaw dang Muslim Torah, Koran te pawhin veikhawr hi hman tlak lohah an ngai a, ramhuai dawi thiam fate an ti hmiah mai.
Zir mite chhût dan chuan, khawvel mihring zingah hian veikhawr 7-10% vel awm anga ngaih a ni. British lal zingah King Henry VI, Queen Victoria te kha veikhawr an ni a, Prince William hi veikhawr a ni bawk. British Prime Minister rorum leh hrohrâng nâ Winston Churchill te, Tony Blair, David Cameron te pawh veikhawr an ni. Israel Prime Minister Benjamin Netanyahu pawh hi veikhawr a ni.
US President ni tawh zingah veikhawr an awm nual a, chung zingah chuan–James A. Garfield–veikhawra piang a ni a, ding leh vei hmang thiam (ambidextrous) a ni. Harry S. Truman–naupan laia veikhawr a ni a, a kut dinglama ziah zirtir a nih avangin kut ding lamin a ziak. Gerald Ford, Ronald Regan–ani pawh hi naupan laia ding ziak zirtir a ni. George HW Bush, Bill Clinton, Barack Obama te an ni. George HW Bush aṭanga Barack Obama President nih inkar kum 28 (1989–2017) chhung a zâwna veikhawr President an nih chhung khan America ram chhungah nasa takin veikhawr an pung tih Wallstreet Journal chuan a ziak.
India ramah pawh tuna India hnampa Mahatma Gandhi, Prime Minister Narendra Modi te hi veikhawr an ni a; Amitabh Bachchan hi India mi veikhawr hriat hlawh a ni.
Football khel thiam zingah ke vei lam hmang thiam zawk zingah Maradona, Ferenc Puskas, Johan Cryuff, Bobby Charlton, Roberto Carlos, Leonel Messi te hi a langsar fâl zualte an ni a; tuna football khel mek zingah pawh veikhawr player thiam leh team tana thawh hlawk tak tak sawi tur an tam khawp mai.
Veikhawrte hi 7-10% chauh an nih avangin bungrua leh hmanraw ṭhenkhat, veikhawr tana hman ve remchang lo hi a awm nual mai. Kan hriat mai theih chu, sakawrbakcheh hi kut zungpui thunna tur a kaw bial zawk hi kut dinglam thunna tur a ni a, vei khawrte tan hman hi ding lam angin rem lo mah se kan la hmang ve tho. Mistiri zingah veikhawr tam tak awm mah se electric randa (electric planer) chu vei khawrte tan hman rem lo zawk tura siam a ni a, ṭingṭang pawh ding zawnga perh tura siam a ni. Rifle leh silai mu thun (load) ngai chi hi kut ding lama tih ngaia siam a ni. Hetiang a nih avang hian kut leh ke ding leh vei hmang thiam kawp (ambidextrous) kan tihte hi veikhawr an ni tlangpui ṭhin.
Raymond L. Ralte thuziak ṭhenkhat chu hetiang hi a ni. Bible-ah pawh vei lam hnualsuatna hi hmuh tur tam tak a awm, Pathian veilama awmte chu rorelna ni-ah hmun an chang dâwn lo tih a ni (cf. Mk. 14:62, Mt. 25:33, Tt.7:55, Sam. 110:1). He Bible thu hi veikhawr a tihna chu a ni em lo'ng chu maw? A lo nih hlauh zawngin…
Ṭawngte hlei hlei hian hleih bik a nei ka ti ṭhin. Anglo-Saxon chuan vei hi lyft a ni a, chak lo/ hman tlak loh tihna a ni. French-in ‘gauche’ an ti a, hmelchhia/zakzum tihna a ni thei. German ve thung chuan ‘linkisch’ a ni a, pianhmang mawi lo/zei lo tihna bawk a ni. Hindi chuan ‘phuhad’ a ni a, mâwl, mi îtsîktu leh lepchhiah tihna a ni. Latin chuan ‘sinister’ a ni ve leh a, bum hmang, awmeu, awmherh tihna a ni duah mai. Rome-ah phei chuan sinister zone an nei a, hmun ralmuang lo sawi nan an hmang.
English dictionary han keu ila, lefty/lef-handed ‘veikhawr’ tih a awm laiin, righty/righ-handed ‘dingkhawr tihna ni ve mai awm’ chu a tam zawk chuan an ziak ṭha duh der lo. Chutiang bawkin English-Lushai Dictionary-ah pawh veikhawr tih hmuh tur a awm laiin dingkhawr tih inziahna kan hmu lo. 'Kan hman thiamna lam ka kut leh ke veilam kan hmang a, kan khawr hran lo. Chuti chung pawha veikhawr min la tih hram chuan kei pawhin engvangin nge kut ke dinglam hmangte hi ‘ding khawr’ ka han tih loh bik ang le,' te ka ti ta mai mai a.
Ṭum khat chu New England Journal of Medicine chanchinbu ka chhiar a, chutah chuan dingkhawrte hi veikhawr ai chuan kum kua zetin an dam rei zawk tih ka hmu a. Ka ṭhiante ka han hmuhtir ve chuan an awih teh chiam lo. Mahse, an rin loh deuh maiin kei chuan ‘A dik ang’ ka ti mauh mai si. An chhût dan chu ka hriatpui ve chiah lo, amaherawhchu, a dikzia keima tawkah awlsam takin ka hmu thei nghal tlat. Tichuan, rilru leh damdawi lama thiamna nei hran lo, he ka uisa ei thluak ve mai hian ka han solve sak ta a nih chu: ‘Engkim deuh thaw hi kan thiam lohna lam kan hman a ṭul tlat avangin kan khawrna lamah kan lo chesual thei asin,’ ka ti a.
Eng ang pawhin min ngaiin min sêl se, ‘veikhawr hi piansualna a ni lo’ tih hi ka sawi duh, ka thu leh hla chu a ni. Pathianin mi tinte inang vek tura min siam loh avangin kan inan lohna lai a ni ve mai zawk. Miin mawi lo, nalh lo, buṭú, hawihhâi lo, awm dan mawi/ze mawi hre lo min ti a nih chuan Pathian thilsiamah an lungawi lo tihna a ni mai. Chuvangin, puipun ni leh ṭhenrual kawm vel changtea kan kut leh ke veilam hman kan zah bikna chhan tur a awm reng reng lo.
I awih emaw, awih lo emaw, mi thiamte chuan an ti – mi tu pawh hian thluak dinglam leh veilam kan nei ṭheuh a, mahse, mak tak maiin kan thluak dinglam hi kan kut leh ke veilam tan hna a thawk a, chutiang bawkin thluak veilamin kan kut leh ke dinglam tan hna a thawk ve thung. Chuti a nih si chuan, veikhawra lo piang chhuakte’n an thluak dinglam chu thil tihnaa thu petu atan an hmang a, tihluihna vanga kut leh ke dinglam hman zirtir an loh nih chuan an thluak dinglam khan a nih tur ang a ni pha ta lo va, chu chuan an hriatrengnaah nghawng a nei a, rilru chak lohnate neiin zirna kawngah an hnufual duh bik ṭhin. Chu mai bakah, ṭawng an harsat duh bik a, an ṭawng chhuakte pawh dangâwk ang lek leka hriat tur a tam phat hle ṭhin, an ti.
Khawvel hriatna a lo zau zel a, tun hnuah chuan veikawr hi thil kalphung dik lo nia ngaihna a awm tawh lo tih thei a ni ta. Kawng tam takah chuan min tihlimtu leh famkimtute an lo ni ta zawk. Kawng hrang hrang, infiamna lam a ni emaw, lemziah leh thil dang dangahte pawh ‘an thiam duh bik’ tih ṭawngkamte pawh hriat tur a awm ta fo mai. Veikhawrte hian thluak han pawhtu thisen zâm ‘corpora colosa’ an tih mai chu dinglam hmang hote aia an neih ṭhat zawk avangin an themthiam duh bik tihte pawh tun hnai mai khan chanchinbu ṭhenkhatah hmuh tur a awm.
Vatican-a Sistine Chapel-ah han lût la, ceiling lam enin dâk chho teh. Pathianin a kut veilama Adama kut a vuan tur lai lem mawi tak maia ziah i hmu ang. Mihring taksa zinga pawimawh ber pakhat ‘thinlung’ chu veilamah dah a ni a, Hebrai leh Arab hote chuan dinglam aṭangin veilamah an hawrawp an ziak bawk. Boy scouts-a mi rinawm, huaisen leh mi zah kai pha chin chuan an kut veilam ngatin chibai an inbûk ṭhin. USA-a West Virginia state-ah chuan veikhawr khua a awm. Tin, kan hriat ve mai mai atana ṭha chu, kum 1975 khan Left Handers International chu America-ah din a ni a, kum tin August 13 hi Left-Handers Day (Veikhawrte Ni) atan an hmang ṭhin. (Raymond L. Ralte ofm cap).
Bible-ah hian veikhawr sawina hmun 25 velah a awm a, Thuthlung Hlui lamah a tam zawk chu a awm. Roreltu 20:16-ah chuan, "Chung zawng zawng zingah chuan veikhawr zasarih, thlan ṭhiau an awm a, an vai chuan vurvawma samzai tia pawh ṭhelh hlek lo mi an ni," tih a awm. Roreltu leh Chronicles-ah Israel lal Ehuda chu veikhawr a nih thu ziah a ni a, Pathanin a mite awpbehna lak ata hruai chhuak turin a thlang tih kan hmu.
A enga pawh chu lo ni tehreng se, ding lam hmang thiam zawk nih avanga inchhuanna leh veikhawrte hmuhsit chhan tur a awm lo. A pawimawh zawk chu, ding leh vei nih aiin, a chhunga mihring awm zawk hi a ni e.
Ka veikhawrpui zawng zawngte–Happy Left Handers Day.
Source :
lefthanderday.com
bbc.co.uk 13-08-2020
zonalsports.com
Raymond L. Ralte ofm cap
Newsweek 18-9-2022
- Huna Kawlvawm