Ni rapthlak pahnih – chhunzawmna IPS-a ka tawnhriatte kha
A rapthlak thu leh a hrehawm zui zel dan uar taka ziak tum ngawt ka ni hauh lo. Ka peih zawng a ni bawk lo, ka thiam na hek lo. Ṭhang leh thar zel tan ziak ngeia awm turin ka duh si.
‘Aizawl ni rapthlak’ zuitu lian leh langsar chu, Chief Secretary RM Agrawal, IAS a kal chhuak zui a, a aiah Surendra Nath, IPS a lo awm. IGP hmun ruakah khan Brig. GS Randhawa, BSF aṭangin a lo awm. Ama mi thlan bik BSF officer eng emaw zat a rawn luhpui a; DIGP atan TJ Quinn nen.
UT-ah Chief Minister ho sorkar nei mah ila, hotu ber leh thuneitu ber chu Lt. Governor, administrator a ni. Khiti chin lek aṭang pawh khian kan security/law and order machinery kalhmang danglam tak dan tur chu a chiang reng mai.
Hai rual lohin hna hmasaber chu, Police hotu lian pathum kap hlumtute che thei loa dah (neutralize) a ni phawt. ‘Wanted’ lar ber berte chu SS (self-style) Capt. Lalhleia, SS Capt. Thangrehlova leh SS Maj. Kapchhunga te an ni. An insaseng hla duh lo kha a mak leh ta zel a; an him rei ta vak lo reng bawk!
Maj. Kapchhunga chu an man har lo. Chief Secretary thar zin bo hlanin Ramhlun Venga PWD quarter-ah CRP patrol-te’n an man a. Quarters luahtu F. Rochhunga leh a nupui pawh an man. Brigade hotute’n an custody-ah eng emaw chen an kawl. Brigade officer te, Police leh Intelligence officer te pawhin duh tawkin thu an zawt (interrogate) bawk. Brigade custody aṭangin Assam Rifles Quarter Guard-ah SS Maj. Kapchhunga hi eng emaw chen a awm hnuah Silchar Jail-ah an dah tih hriat a ni. Case rip tak an awrh zel. Rambuai ṭan lai aṭangin mipuiin Defence of India Rules (DIR) leh Maintenance of Internal Security Act (MISA) an hre hneh hle. Sa zawrhna hmunah a sachhe lai, a MISA rei hle!! Chief Secretary awm loh hlan, rei lo te chhung kher khera SS Maj. Kapchhunga man a ni kha, ani Pu Surendra Nath khan a haw hle.
SS Capt. Lalhleia pawh a him rei lo leh ve ta. Aizawl Luangmual khua leh a dai vel hi ‘Aizawl Arakan’ tih hlawh hial khawpa MNF underground hote an mikhual ṭhinna vengah ngei chuan SS Capt. Lalhleia chu hual chhung aṭanga zuang chhuak, sipai/police rualin an kap zui a, hla vak lo, daiphûlah an kap hlum ta nia sawi a ni. Chief Minister kawtzawlah an zalh a. A patea, Thangzika Chhangte (T. Chhangte), PS to Chief Secretary chu an identify tir lai ka hmu ve, zanlai velah a ni.
Wanted pathum (3) zingah SS Capt. Thangrehlova kha Tuirial kam vela kah hlum a ni leh ta bawk. Heng thil hnua titi lengvelah chuan, Lalhleia leh Thangrehlova te hi hliam na tak tuar lai man theih an ni a. An hrâng em a, a kaptute hian ha chang ṭhialin an tihlum(neutralize) ta a ni an ti.
Sawi tak ang khian, Mizoram dinhmun chu ‘Undeclared emergency’ a ni hrim ta mai. IGP – Sipai Brigadier, Chief Secretary – IPS (IAS ni lo), IGP chhang do lawkte lah BSF officer te, ramri sipai chi khat, civil police hna kalhmang hre lo leh zirtir (train) loh ho, an nihna rank chung chiaha kaisantir chawpte an ni dahrual bawk nen, beisei a sang lo lutuk! Ṭawngka chuan, hmaichhanah ‘Chawh tak rawh u’ min ti lo. Amaherawhchu, rambuai ṭan tir 1966-67 chhoa ‘Mizo tu mah kan ring lo che u’ tih hun lai ang vel kan ni. Army Rule pate chu! Sawi (ziak) a nuam lo, a ṭul si. Ka thiam zozai lo a ni e.
Kan Mizo Mizona chu sawi nuam ka ti zawk. Punjab buaina khu 1950 chho vela Punjabi Subha duhna nena ṭan chho, Sikh Homeland (Khalistan) Bhindranwale hote movement kal zel, firfiak zual chho zelah, anmahni hnampui ngei ngei, dodaltute nia an ngaihte chhungkua, pitar putar, hmeichhia leh nausen lam râwt chimit duh an awm laiin, Mizo chu tu mah, a khawi lam mah mahin, chutiang chuan an ti hauh lo niin ka hria. Hruai – bo hlente pawh an awm nameuh. Rambuai ṭawng takin, jail zauah te, an duh duh an ‘Dahṭha’ tih zêp zawh loh thu dik a ni. An boruak zalen si lo, chêp tak karah, pawisawi hauh lo, chhui dik chiang loa tihhlum MNF hote khan an nei. A pawi em em a ni.
Sawi daih tawh zawk âwm, chhûm dum, ni rapthlak hmahruaiah khan Mizo High School-a class-X kumtluana seat 2 inkawpa ka ṭhutpui, Laldailoa, ACS – MCS Thenzawl AO, an chenna in aṭanga a nupui leh a fate nena pawt ṭhena kap hlumtu, MNF underground-te kha! Pawi an khawih nasa em em. An chhungte’n phuba an lak thawm ka hre lo. A natzia ka hria, ka ui hle. Kei SP leh Pu P. Lalnithanga, Addl. DC an Hlimen pui nen kan va kal a, kan riak ta nghe nghe. Formalities tih zawh fel hnuah Aizawl kan pan san ta.
Ni rapthlak, January ni 13! A ni, a ni zo tawh. A hnung zuitu runthlak i dai dar ang aw. PM Indira Gandhi emergency aiin Mizoram Aizawl khawpui leh a kianghnai khuate chuan, kum khat leh a chanve zeta hmain, puan-loh emergency, Army Rule, Martial Law ang reng kan tuar zuk nia! State changkang zawk Punjab te angin court leh roreltu magistrate-te kan nei ve thlawt si lo. Kan chan khan maian chan a tluk hauh lo. Mizo zaa zain (100%) hei hi a dik ti rawh se! Ram pum emergency, sorkar laipui puan ngei mai chuan a han zui ta lehnghal a. Kan châk lo teh mai asin! DIR leh MISA kan hre em em, a ṭha lo zawng hlir lehnghalin. Ka chhungah hian ka ‘so’ a ni ber mai. Tuna ka ziak lai pawh hian a la dai (luke-warm) lo!
Tuar nasaber ka ni lo. Siamtu remruata kal hian ‘chhantu’ Sailo lungphun nghet mar mar aia nghet ka nei tlat. Emergency remchanga hman tumin, chhan mumal leh rintlak nei si lo, he thim chunga roreltu, thuneitute chuan Danpui (Constitution) Article 311 tlawhchhana min bân tawp chu rawt eltiang mah se, CM Pu Chhunga dawhkan an pêl thei lo. Administrator, Lt. Governor Pu SK Chhibber an hmin zo na hek lo! A va ropui em. Lalpa malsawm ram rim ang a ni! A ni tlat.
Chief Minister Pu Ch Chhunga rin ka kai tak zet ta. New Delhi-ah kar khat lek course-a min tirh ṭum khan, ka hawng lamin Silchar Jail-a tâng mek SS Maj. Kapchhunga ukil nen inhmu a, cheng singkhat (Rs 10,000) pe angin IGP Brig. Gurnam Singh Randhawa khan min hêk leh ta pek a. Dâwt muhlûm a nihzia hmaichhanah Pu Chhunga ka hrilh. Delhi aṭangin Pu Lalbuaia, Rajya Sabha MP nen kan lo hawng dun a, Silchar-ah Pu Monkumar-a dawr/inah kan chawl dun zel a. Phatak Bazar, hnai têa mi sangha leh chawhmeh ṭha te ka driver-te’n an va lei a. Thingpui tui tak Pu Mon te chuan min lo pe. Pu HT Chhunga khan min zui ve reng a, ka motor hnungah Aizawl thlengin a chuang ve zel ta nghe nghe. ‘Ka thusawi dik tak hretu lian Pu Lalbuaia’ an be ta ngei niin ka hre zui. Tihian min ring ve tak zet ta a ni.
Entebbe leh daih ila
Mak ti suh. Pu C. Rokhuma (RIP) kan ngai ṭhin! Pathian hnam thlan Israel-te an mualpho lo. Six Day War-ah khan, Khawvel map-a Israel-te nuaibo tumtute, a vawtu-ek-chehte kha i la hre reng em? Syria awp ram Golan Heights tlangte chu ‘Hmanah Pathianin kan thlahtute a pe daih tawh’ tiin an awp hlen hmiah. Aigupta ram an la fai ṭep a nih kha. Anni hi kan ang, khiti lamah Japan, hnaivaiah Punjabi kan ang hian ka hre ṭhin a, ka sawi ve fo ṭhin. Keini heti lai ni rapthlak hnu, July ni 3-4-a Israel sipaite’n an mite Air France thlawhtheihna Athens khawpui aṭanga misualte hijack Africa ram, Uganda-ah dictator Idi Amin-a awp khawpui pakhat ‘Entebbe Rescue Operation’ kan sawi a nih hi. An hotu ber, Col. Netanyahu thi ta kha, tuna Israel Prime Minister Benjamin Netanyahu unaupa a ni.
Sawi nawn a nuam
Sinai thlaler, lung tilengah airport siam chawp hmang Airbus A-300 nen, radar man theih loh khawpa hniam hrûta an han rehearsal/practice vel chu! A hmanhmawhthlak si; misual hijacker-te deadline chiang hek suh. Eng tin zel? Khawilai hmunah nge Idi Amin-a lim, amah ang em em kha an lo din fel ve hman mai lehnghal, kan dawn seng ngai lo ang! Bible kan ring e, a hnam thlante Israel mualpho a rem lo! Chu ni ropui July ni 3-4, 1976 chuan ‘Chhanchhuahna ni ropui’ a rawn chhuahpui ta ngei mai le!
Tawitêin sawi ila. Tel Aviv khawpui aṭanga Paris pan tur Air France thlawhtheihna chu kawng lakah Athens khawpui aṭangin misual pasarih, German pahnih leh Palestinian pangain an hijack a. Anni pasarih hi Entebbe-ah an Col. Netanyahu leh a hote’n an kuk hlum vek. Israel sipai panga an hliam a, an hotupa chiah a thi. Israel chhanchhuah (hostage) zing aṭangin mi pali thiin, mi 10 an hliam. Uganda sipai 45 an thi a, an thlawhtheihna 30 tihchhiat a ni. A va nasa em! Mizoram, India leh khawvel chanchin kan suih zawm hlek pek a nih chu. Kan thaw-i-pik zual thenfai nan!
Kan Central ta riau em ni? Brig. Randhawa teho chuan Khatla (Hmeichhe Veng) tlanga Police HQ thar sa atan kawng siamtu BRTF – Pushpak an ruai ta tlat a. A in lian ber chung rangva chu, inchhun leh chum zawng zawng chawpin thlipuiin a theh thla duai a, kawngpuiah a bawk ta rup mai.
Mizoram Police min ṭhen phung
a) Operation uar hlur mai hlawm, ultra enthusiasts leh Civil Police duty tluang pangngai vauntu pawlah.
b) Police Combatisation an siam avanga kan Police ministerial staff ṭha zual langsar kan chan, Secretariat lam tan hlawkna tlemte chauh, entirna atan. Zobiakveli d/o Lalbuaia, Ex-MP, Zari d/o sub-inspector Chawnghmingthanga, Rammawii d/o Lalkailuia BA, Saptê Pu Tawma In letlingtu typist ṭha Liani w/o R. Tlangkunga, SP Ministerial ta kha. Nupaa IGP Office leh Secretariat-a pawt ṭhente kha!
c) IGP sipai Brigadier zarah leh chan ṭha chang BSF hote zarah sapzu Hercules XXX Rum (a sen chi) chu Operation Hlawmah duh tawk a awm a, Special Force a piang thar a, a hluar zel. Special em em maiin police naik, hawldar kaina tura cadre course tih laia tlanboa rawn sub-inspector ta luah mai Hrangdawla an tih kha, a hote nen an hrâng zual. Nun leh sum leh thawmhnaw zuarin an tuar zual ber. Hotel leh restaurant tinreng, khawpui leh kawng dungah! A zualpui chauh kan sawi a nih hi. Police Combatisation hi a la kal mek zel a, vawiin thlengin, ṭhatna tak a awm a ni chek ang. Give the devil his due.
Delhi ni rapthlak, ni 31 October 1984 sawi zawmna chu i hmabak leh mai ang.
- F. Lalremsiama, Chaltlang, 8415994340