Written by
- Mahmuaka Chhakchhuak

ZIAK MITE HAMṬHATNA

Mizoramah hian ziakmi tia chhal theih meuh tur hi an la tam loh tehlul nen, an tan hian hamṭhatna tur hi a la tlem em em zui hi chu a dik chiah lo mai thei a, ngaihtuah zui tham a ni. Kawng hrang hranga hmasawnna rahbi kan rah mek lai hian kan khawngkhawbaina tak pawh a ni a tih theih ngei ang.

Kum tam tak liam tawh aṭang khan kan ziakmite hian hamṭhatna an dawn hi sawi tur a tam lo hle ṭhin. Lawmthu sawina ṭawngkam ṭhlum leh tukhum che lawih khawpa chibai bukna mai chauh hi an lawmman dawn chhun emaw tih mai tur a ni a, ṭhahnemngai taka mahni lehkhabu siam zuarte pawh hi vawiin thlengin an la awm. Kohhran lam lehkhabu siamte erawh hralh a kalin a buatsaihtute tan chawi a awm ngai ve lo a tih theih hial. Kumin (2025) Mizoram Presbyterian Kohhran Sunday School zirlaibu Thuthlung Thar Zirtirna chu copy 95,000 siam a ni a, a man pawh a tlawmin, Rs. 100 man a ni. Kohhran lehkhabu ni ta lo se la chuan a copy hi tih tam ngam a ni hauh lo ang a, a man pawh Rs 300 man vel tur a ni a. Kohhran dangte tan pawh zirlaibu bakah Nilai zan thupui bu leh Beihrual bute hi chu chawi a awm hauhin a rinawm loh.

Khawvel huapa ziak mite zingah hlawhtling tak tak an lo awm tawh a. Danielle Steel chuan a novel ziahte chu maktaduai 800 chuang a hralhin, a lehkhabu ziah aṭangin sum leh pai ṭhahnem tham tak a dawng tawh. ‘King of Horror’ tia hriat lar mah zawk Stephen King pawh chuan a lehkhabu ziahte chu maktaduai 400 aia tam a hralh tawh a; Harry Potter ziaktu JK Rowling pawhin maktaduai 500 aia tam a lehkhabu ziah chu a hralh chhuak tawh a ni. Anni ang bawk hian Agatha Christie, Walter Isaacson, Malcolm Gladwell, David McCullough leh mi dangte pawh chuan an lehkhabu ziahte aṭangin sum leh pai ṭhahnem tham tak an hai lut tawh bawk.

Kan ziakmite zingah hian hetianga sum leh pai hlawh chhuak tur khawpa lehkhabu lo ziak tawh hi sawi tur an la awm ngai lo. Ziakmi langsar kan neihte zingah R. Lalrawna, B. Lalthangliana, Lalzuia Colney, PL Liandinga, Lalhmachhuana Zofa leh mi dangte pawh hian an ṭhahnemngaihna avangin an ziak hram hram hlawm a, sum leh pai hmuhna tur atan chuan ni se la an ziak hauh lo ang. Tun hma deuh kha chuan lehkha chhiar hi tuna i hian kan la uar a, lehkhabu pawh hralh a kal deuh hlek. Kum 1972 vela Wayne Cole bu kha a ziaktu Joe Ngurdawla khan sum leh pai hmuhna tura a ziak a ni a, Sudden Muanga bu pawh a hun lai kha chuan hralh a kal hle. Chutiang hunah chuan a ziaktu tan ngei pawh hamṭhatna tlem azawng a lo awm a, ziah man pawh a awm deuh a; tunah eawh chutiang boruak chu a thleng thei ta meuh si lo!

A ziaktu lam chu an ngai rengin a hriat a, a chhiartu lamte zawk vang hian lehkhabu hi a hlu ta lo sawt tih hi phat rual a ni lo. Heti taka lehkha chhiar kan uar leh lehkhabu hlut nachang kan hre ta lo hi a hnam ang pawha hnungtawlhna leh ṭan lak kan ngaihna lian tak a ni. Kum tinin lehkhabu tihchhuah za chuang awm ṭhin mah se la, copy sang khat aia tam tihchhuah hi a tam lo hle. A ziaktute ngei pawhin a chhut man hmuh theih an tum hram chauh ṭhin hi a lungchhiatthlak a ni. Heti taka ziakmite tana hamṭhatna awm lo lutuk hi chu kan retheih vang chu a ni hauh lo a, lehkha chhiar aia thil dang kan ngainat hlawm tak vangte pawh a ni thei ang a; a chhan berah chuan ziakmite ngaihhlut nachang kan hre lo a ni.

Pawl hrang hrangin souvenir an buatsaih a, ziakmi ṭhenkhatte thu ziak tura an sawmin, kut hah man pawh pek tum lem lo hi vawiin thlengin an la awm fo mai bawkte hi a zia lo ngawt mai. Ngamtlaktu ṭhenkhatte lah hian chu lam hawi chu lo ziak teh an han ti mai ṭhin bawk a, ṭhenkhatte lahin politics lam hawi ziak turin an lo ngen bawk a. Ziakmite hi kan duh dan dana thu ziak tura kan ngen leh ngawt ṭhin hi a dik chiah dawn em ni tih tur a ni. An tana hnemhnânna tham sum leh pai kan pe thei lo a nih pawhin an kut hah man tal hi chu pek nachang i hre teh ang u. Chu chu kan inchawimawina a ni a, kan inzah tawnna pawh a ni zel bawk. Zaithiam leh lemziak thiamte ang tal hian sum leh pai pek nachang hi hriat a hun ta hle.

July 27, 2023-ah khan Mizo Writers Association leh Mizo Academy of Letters chuan joint meeting an neihnaah thuziak mite kut hah man chungchang an ngaihtuah a, hetiang hian kut hah man lak ni tawh se an ti a:

Magazine/souvenir – Rs 1,000

Lehkhabua chhuak tur thu ziah – Rs 1,000

Seminar paper – Rs 2,000

Youtube-a chhiar tur thu ziah – Rs 5,000

Hengte hi han thlir vang vang ila, a tam hauh lo. Chutih laiin, Youtube lamah hian lawmman pek chu sawi loh, thuziak tute pawh dil lem loa an thuziah chhiar hi sawi tur a awm fo ṭhin mai hi ziak mite ngaihnepna a ni thei hial ang.

Thu ziah hi awlsam tak tak an awm laiin ṭhenkhatte hi chuan an harsat viau ṭhin a, thu pakhat ziah nana hun rei tak tak, kar khat aia rei hmang ṭhinte hi mi tam tak an awm. Thil dang tih nen a inang thei lo a, ngaihtuahna tak tak sen ngai a niin zan tairek thleng thlengin an meng a, lehkhabu tam tak chhiar a ngaih ṭhin bawk avangin an kut hah man pek hi chu thil tih awm tak leh thil ṭul tak a ni.

Hetiang taka ziaktute tana hamṭhatna a awm loh avang hian ziaktu lamte hian an kut kuangkuah ta mai se la chuan kan kalphung hi a danglam phah ngeiin a rinawm a, kan khawvel hman mek hi a reh ṭhup ngei ang le. Nimahsela, kan ziaktute hian ram kalphung a ni emaw kohhran rawngbawlnaah a ni emaw thil thleng hrang hrangahte vei an ngah a, hmasawn an duh avangin leh an ṭhahnemngaihna avangin an ziak hram hram a ni a. Chuti chung chuan kawng ngila kal har kan la ti em em a, ziaktu awm lo phei se la chuan vawiin hun hi kan thleng phak hauhin a rinawm loh. R. Vanlawma’n, “Zoram tlu chhe tur hi kawihsapirin ka kuai hram hram a, ka kuai hneh lo lek lek ṭhin,” a tih ang deuh a ni.

A tawp ber atan kohhran lam tawitein han sawi kai lawk ila. Presbyterian kohhrante hian ziak mite an chawimawi thiam a, ziak mite tan kohhranin hun pek an chingin literature lama an kohhran harhna hi a rei tawh a, a lawmawmin kohhran dang zawng aiin hma pawh an sawn. Kohhran dang zawng zawng aiin kan kohhran, Pentecost kohhran hi literature lama la ṭhang harh loh leh ben harh ngai ber kan ni tih hi phat rual a ni lo a, ziak mite tana hun pek nachang hre lo ber kan ni bawk. Salvation leh Seventh Day te pawh literature lamah hman hman aṭangin an lo harh daih tawh bawk. 

- Mahmuaka Chhakchhuak