Zu, Kohhran leh Sawrkhar
A chhum thiamin Taivang tui ang ṭhaha an chhum chu pher fai ṭha tak chungah an khawrh dai a. A daih hnuah chuan a tawk tur tein chawl an phul ṭhet ṭhet a, belpui chhungah phui takin an khuangtuam hnan ta a. A tuk thum tuka han hawn chuan a tuitling ṭha tak hi a lo tling eng kuk mai a, mahni duh ang tawka thal chhuah a ni tawh mai. Ṭhenkhat chuan a tuitling la loin bel set kimin a mawng pawp chi nen an chhuang a, a tui hu thianghlim em em mai, zu ṭha mi a lo chang ta chu bottle/ plastic-ah an dawh khawl ta ṭhin a. He rakzu fir lo chhuak hi a tak ṭha khawp a, meiah han pen per ila, alh ziai ziai thei khawpin a lo fir ṭha a. Hei tak hi a ni tunlai zu in miten an thlakhlelh tualchher zu ṭha chu ni.
Zu chungchang sawi dawn chuan a thuhma ngawt pawhin chil a tiput-in nileng sawi a daih thei mai dawn e. Zu in mimal nun, chhungkua, khawtlang leh a ram huapa pawi a khawih nasatzia a hmuhin hla phuah thiam Lalsangzuali Sailo chuan ‘sual tinreng bul’ a lo ti hial reng a. Bible chuan zu ruih hmangten vanram an kai loh tur thu chiang takin a sawi bawk. A in ṭhinte lah chuan na chhawkna, chaw ei tuina, sil rehna, muttuina leh hahdamna atan an lo hmang ṭangkai ve em em mai bawk a. Heng a chunga thil pathumte hi zu chanchin sawifiahna kawng hrang hrang hlawm lian tak a ni mai thei ang chu. Kan hla phuah thiam hian a sawi dik em em a; Bible pawh daw rual a ni lova; a in mite sawi pawh hi phat rual lova thu dik a ni. Amah Pu Denga’n “Zu hi thil a ni” a tih ang khan thil hi chuan peng hrang hrang a ngah a, mitdel sai khawih an sawi ang mai a ni e.
Kohhran leh Zu
Kana inneihna hmuna uain tihpuna awm kha Kohhrante hian an chhiar hmaih hauh lo a, a hre chiang hlei hlei an ni. Amaherawhchu, zu hi rui loa in a har em avang leh zu ruih hmangten vanram an luh dawn si loh avangin a do lo thei lo a ni. Mizo zinga zu in 95% aia tam mah hi chuan hriselna atana in kan nih ka ring lo. Chaw ei tui nan puar khawpin kan in a, muttui nan tiin mu leh hlei thei si loin leh sil reh nan kulcho khawpin kan hap ṭhin. Hei vang hi a ni ang sacramen-ah pawh sacramental wine takngial pawh hmang loa aromatic (pumpui damdawi) kan hman tak mai mai ni.
Zu avangin mi tam takin nun ze ṭhatna kan neih zawng zawng kan hloh a; in loa mi pangngai duli tia vang tur kha zu in avanga siki takngial pawh tia ta lo kan tam. Mimal nun chu thu hran nise, chhungkua a nghawng dan mawlh hi a rapthlak a, kohhran mai a ni lo, mi pangngai chin chuan vei loh theih loh a ni e. Naupang silhfen, school fee tihte chu sawi loh mahni fate damdawi mamawh ngawih ngawih pawh lei thei loa pa/ nu berten zu mana an tlakral dan zawng zawngte hi kohhran chuan a hria a, a ngawih pui thei lo a nih hi. Zu avanga mimal, chhungkua, khawtlang leh rama buaina inkhaidiat zawm zat dante pawh hi kohhran chuan chiang takin a hmu a, inthlan leh tih lam ni loin chatuan thil avang zawkin huai takin a do mai a ni. Beram bo tam thei ang vanrama hruai chu kohhran tih tur, a hna ṭul ber a ni a; chutih laia Beram tam tak Kela chantirtu zu hi kohhran tan chuan ‘sual tinreng bul’ ti a do lo thei a ni lo. Chuvangin, tunlaia kohhranin zu leh a zuartu a bauh ṭhin pawh hi a bauh tur dik tak a bauh a ni.
Sawrkhar leh Zu
“Rorelna dik chu lui angin luang sela, felna chu luipui kang ngai lo angin luang rawh se” tih thu changthlantu sawrkhar chuan mamawh ngawih ngawihtu leh mi rethei te te pawhin zu ṭha an lei ve theihna turin zu an zuar ta a. A hma zawnga khawtlang leh ram duh loh kan tih ṭhin kha kan lo duh ngang mai a ni a, a zawrhna dawra thawkte an buai nileng a, vai mutia pawh zu phurin an vei nileng. Zing hma tak, a dawr pawh an hawn hma aṭangin thui tak tak kan intlar a, kan mamawhin kan lo duh him hiam khawp mai. Kan veng zu zuarin, “Khawtlang duh loh zawng emaw ka zawrh ka ti a, kan lo duh khawp mai. Ka in la ngah thei reng reng lo, a zo zung zung zel mai” a tih fiamthu ang deuh kha kan ni e.
Tun hma deuha phai lama kan ṭhalai leh lai lote pawhin zu avanga hmingchhiatna kan tawh chhan kha uluk taka ngaihtuah chuan Mizorama kan neih ve loh thil kan zu hap vang a ni ngei ang. Mahni state-a awm lo, awm lo chu sawi loh a khapa khap thil kha mi ramah chuan mawi em emin an bazaar lun laiahte an lo rem tlar ṭhit ṭhet mai a. Tlang ruai kil changa dul hmul khat phuar leh laipawng kawh laha nauh ṭhin chuan ṭhenawm state-ah a hleuhin kan zu hleuh ta ṭhin a. Duhthawh taka nghawng thleng hmawka in takah chuan mihring inthunun theihna hian tlin ngaihna a awm lo a, hei vang tak hian kan mualpho ṭhin reng a ni tih sawrkhar pawhin a hai lo. A tihrehna awm chhun ‘kan hman thiam’ ve mai beiseiin tim leh fimkhur tak chungin a chhawp chhuak ta law law a nih hi.
Hmanlai zu in nasa te chu zu in a ei puam a, an ṭawk hlur ṭhin. Tunlai zu in nasa chuan biang puam pawh nei hman loin kum reiloteah an thi zung zung mai; zu ṭha leh thianghlim a awm tak meuh loh vang a ni. Buh aiah chhang chiahna (yeast) an hmang nasa ta a, zan thum bilh ngai ṭhin kha yeast an hman chinah chuan zan khat lekah pawh an thlawr zel thei ta mai. Hei bakah hian khawchhak zu (BE E) lo thleng thla tam nen, zu in mite chuan zu ṭha aiin zu ṭha lo an in tam lo thei ta lo a, chu chuan mihring nunna a pawt tawi ta em em a ni.
‘Fate dam nan chuan thih leh thih’ kan tih ang deuhin zu ṭha a zuar ve ta ngawt a ni. MSACS (Mizoram State Aids Control Society) ten condom hmang tura mipuite a zirtir lai khan hrethiam lo tawk kan awm a, tunah chuan kan hrethiam ta. Zu pawh hi zawrh avanga in tur tihna a ni lo a, a in lo thei loten zu ṭha an in ve theihna tur lam zawk a ni.
Kan pi leh pute khan kutkem nei an duh lo hle a, nupui pasal an neih dawn pawhin thlahtu aṭanga kutkem nei chhung an ni em tih kha an inchhui ṭhin. Hetiang an nih mek lai hian ṭam harsat tak tak lai chuan an ngaihdan a dang khawp mai. Nupui fanauten ei tur nei loa mei alh an en laia ṭhenawmpa te chhek ina buh ru ngam lo chu patling lo an ti leh thung si a nih kha.
A hriaten an sawi danin tunah hian kan sawrkhar pawh hi sum leh pai lamah a pachhe hle niin an sawi a. Sawrkhar hnathawk hlawh tur te, a nihna tur taka hna thawhna tur te pawh a awm hlei thei lo ṭhin a ni awm e. Hmalakna tur kawng thar te ngat phei chu an sawi bo khawp. Central aṭanga pawisa hmuh a tlem tial tial lai leh a hmanna tur lam a pun thur thur takah chuan sawrkhar tan kawng dap a ngai ta a ni. Chanchinbu lama kan hmuh ang khan zu zawrh chhung rei lo teah chhiah chi hrang hrang sawrkharin a ruh bakah nuai 70 chuang zen zawn zu zuartuten an la hlep thei a, tun ai hian a zawrhna hmun hi ti tam thei phei se chu sawrkhar sum hnar ṭha lutuk a ni zel dawn. Tun kan dinhmunah hi chuan zu in mi tam zawkte mamawh a la phuhru phak lo a, a bikin thingtlang lam chuan kan thal pha lo a, kawng kam zu zawrhna hmun remchangah zu ṭha lo zawk leiin kan sumo service-te pawh an la ding zel zawng a nih hi.
Zu avanga inhnialna hi kohhran hrang hrangten baptisma chungchanga kan inhnialna thu ang deuh a ni a, kan ṭanna zawnah chuan kan dik vek mai. Kohhran pawhin a beram duhlai ngawih ngawihte Kelpatiltawlha chantirtu ber zu a haw em em mai hi a tih tur dik tak a ti a ni. Tin, sawrkhar lam pawhin khua leh tuite mamawhna hrang hrang avang leh mei alh en ai chuan tia tuang tichhah chunga zu a zuar mai ngam te hi a patling tih loh rual a ni bik lo. Tichuan, mahni chan chauh en loin mi dang chanpual pawh inhmuhthiamsak tawn i zir ang u. Chu chu mihring kan nihhona kawnga thil pawimawh hmasa chu a ni.