ARTIFICIAL INTELLIGENCE LEH SOCIAL MEDIA-IN MIZO LITERATURE A NGHAWNG DAN
2000-2009: Internet leh SMS bultanna:
Internet & email Mizoram ah a rawn lar chho tan. Kum 2003-ah BSNL-in 2G cellular/mobile phone service (phone call+SMS) Mizoramah an ṭan a, 2G Mobile handset nen Short Message Service (SMS) kan uar hle bawk. Internet a la chak tawk loh vang leh Mobile phone nei kan la tlem avangin mi nawlpui chuan kan la hmang meuh lo. Cybercafé kan uar chho a, Chat server hmangin kan inbe ṭhin. Kum 2005 chho aṭangin Social media platform kan uar chho a, Yahoo Messenger leh Orkut te a lar hle.
Thu sei tak tak chhut luh theih a nih loh vang leh rang zawka thu kan inthawn duh vangtein Cyber café leh SMS hmangtuten Mizo ṭawng dik thlap hman a harsa. Heti chung hian Mizoten inkawm khawmna leh inbiakpawh tawnna (inlen pawh, hmaichhana inkawm) te pawh Social media platform chuan a rawn thlak chho zel.
Chatroom inbiaknaah hian Inbiak ṭannaah A/S/L? (Age/Sex/Location?), Ngaihdan sawi nan imo/imho (In my opinion / In my humble opinion), nuih za em em sawi nan (lol), chat tih tawp dawnin g2g (Got to go), khar nan kthxbye (Okay, thanks, goodbye), reilo te chawlh dawnin brb (Be Right Back) kan hmang lar hle. Tin SMS lamah pawh 2nite: Tonight, THX: Thanks, PLZ: Please, FYI: For your information, C U: See you, NP: No problem, IDK: I don't know, BRB: Be right back, TTYL: Talk to you later tih te kan hmang lar hle bawk. Heng hunlai daih tawh hian hnam fingho chuan inbiakna ṭawngkam kaihtawi hi an siam thlap a, keini Mizoten kan nei ve si lo va, Sapṭawng kan hman uar phah hle.
Mahni thiam dan dana Mizo ṭawng kaihtawi :- I dam em? (Dam m?), Eng nge i tih?(Nge tyh?), Awm mai mai (Om my2) e.t.c tih ang chi kan hmang uar zet chu sawiseltu an tam ṭhin hle. A bik takin Mizo sikula kal lo leh ram pawna seilian ṭhalaite hi SMS leh Social media uar hlei hlei an ni si a, Mizo ṭawng aiin sapṭawng an hmang uar a, Mizorama sei liante pawhin kan mi ngaihsante kan entawn ve zel a, kan Mizo ṭawngkam nasa takin a thlak danglam a. Mizo ṭawng humhalhtu pawlten an ngaimawh hle.
2010–2015: Facebook, WhatsApp leh Youtube in min chim:
3G support Smartphone man tlawm chi khawchhak lam aṭangin a rawn chhuak a, branded company hming nena inang tak tak Nokia (Nokiah, Nokla, Nokai, Konia), Samsung (Sumsang, Samsing, Samsui, Sansung), Sony Ericson (Soney Errorkso, Pony Ericson) kan hum fer fur mai. Mobile subscriber kan pung chak hle (2009~5 lakh, 2011~11 lakh). March 2012 ah phei chuan Mizoramah 701,959 mobile phone connections a awm a, mipui ~64-65% ten kan nei tawh.
Kum 2014 chho velah 3G kan hmang ṭan a, internet connection a chak chho zel a, khawvel zau zawka cheng Zofate nen kan online ho thei a. Social media platformTelegram, WhatsApp leh Youtube kan hmang lar chho hle. Embedding chat-style dialogues an tih mai, Facebook comments, WhatsApp messages kan uar chho zel a, Emoji ṭul lo tak tak hmuh tur a tam ṭhin hle. Ṭawngkam thar kan ching uar zel bawk. Ṭhalai thuziak miten short stories/poems phochhuah nan blogs, online forums pawh kan uar ṭan bawk. Mizo ṭawng dik leh diklo kan pawlhsawp nasa hle a, zahawm leh dik kan hmang tlem tial tial a, ngeiawm leh huatthla la a tam em em. Ṭawng humhalhtu pawh an buai ve ṭhin hle.
2016–2019 – Digital Magazines & E-Publications kan uar chho zel:
2017 (Jan) ah 4G kan hmang ve thei ta bawk a, thawnthu phuah, hla phuah, music, drama leh movie story outline buatsaih nan pawh kan hmang ṭangkai chho hle. Literature kaihhnawih atana ṭangkai tak tak Mizoten kan ban phakah a awm ve ta. Insta-poetry, micro-stories (Twitter threads)kan uar cho viau. Online magazines leh mimal thuziak (self-published e-books) leh Website hmuh tur a tam hle. Kum 2018 (Oct) ah BSNL chuan NE state dangte rualin 4G (SuperNet 4G) mobile service a rawn ṭan a, ziak mi leh chhiartute comments & shares hmangin kan inralsai nasa a, inhnialna a tam ṭhin hle.
2020–2022 – COVID-19 & Social Media Boruak awpbehna:
Lockdowns vangin nunphung a khaihlak a, Social media lam kan uar hle. Khawhar leh pawnchhuah theih loh vangin Social media ah thawnthu chhiar leh ngaihthlak tur a pung. Pasalṭha leh thlahrang lam thawnthu kan ngaithla nasa hle. A neitu nihna (authorship) ah kan buai chho viau bawk. Thu ho mai mai leh fiamthu kan post nasa a, thu diklo vawrh darh kan uar. Mizo nun ze mawi, aia upate zahna a tlahniam a, ṭawngkam mawi lo leh inzah lohna a pung. Pensioner leh Officer Senior-ten thu leh hla an ngah chho viau. Thuziakah sap ṭawng telh an uar a, mi nawlpui tan a buaithlak ṭhin.
2023–2025 – AI kan hmelhriat :
January 28, 2023 khan Mizoram (Aizawl) ah 5G services hawn a ni. AI tools ( ChatGPT, translation apps, AI-poetry generators) kan ching ṭan ve ta. Zirna, hnathawhna lamah leh a bik takin ziak mi leh hla phuah miten AI an ṭangkaipui hle. Mizo ṭawng hmang thiam tura AI training pek lamah hma kan la chho ṭan. AI nen ṭangkawpa poems/stories phuah (Hybrid texts ) kan uar chho zel. Mizo ṭawng pawh AI-in a hrethiam ṭan ve ta bawk a, Khawvel ram zau zawkah Mizo ṭawng pawh kan theh lar ve thei ta. AI hmangin thawnthu phuah leh hla phuah kan uar zel.
Thuziak chhiartu ringawt ni ṭhinte khan WhatsApp chats, Facebook comments kan hmang uar zel a, kan ngaihdan kan sawi ve thei ta. Mahni aia upa kan pa leh pu rualte zah lo taka ṭawngkam mawi lo leh huatthla la tak taka sawisel emaw, deuhsawh kan ching hle. AI hmanga ṭawng lehlin leh lehkhabu ziah kan uar chho zel a, digital khawvelah thu leh hla a pung. A neitu nihnaah inhnialna a tam ṭhin hle.
TLANGKAWMNA
Social media ah political party inbeihna ṭawngkam dengkhawng tak tak a tam ṭhin hle. Tin, fiamthu leh thu ho tak tak te, mimal sawichhiatna /deuhsawhna (Trolling) te leh Mizo ṭawnga sawi theih reng si, ṭawng danga ziah ṭalhte a tam hle mai. Website, blog, Youtube comment leh social media kan thu thuziak te hi Artificial Intelligence search engine te chuan an lo lakhawm vek a, Language translator software hmangin Mizo ṭawng zir nan an lo hmang ṭhin si a. Mizo nunze mawi leh kan ṭawng humhalh duhna rilru pu chunga ziak dan dik leh ṭawngkam mawi hmang uar zel ila, a duhawm hle. Mizo ṭawnga dah rem ngang lo leh Khawvel puma kan inṭawm ang chi erawh hi chu Mizo taka lehlin tum ṭalh lovin, Mizo ṭawng anga kan ngaih mai hi a tawk viau. Tichuan, Artificial Intelligence leh Social Media hi kan ṭawng tithamraltu ni lovin, tihmasawntu hmanraw ṭha tak a ni thei ngei ang.
- Er. Chhungpuia Renthlei, Senior Technical Officer (IT), NIELIT Aizawl