Written by
- C. Lalnunchanga

MAFAA LEHKHABU KAN TLANGZARH

Mipuiin Mafaa tia kan hriat, H. Lalrinfela lehkhabu thar ‘Riahrun Remna’ tih chu ni 19.9.2024 Zirtawpni chhun dar 12:00 khan an chênna in, Aizawl Tlangnuam vengah Mafaa ṭhian mi tam lo têin kan tlangzarh a. Mafaa lehkhabu thar a chhuak dâwn tih an hriatin mi ṭhenkhatin Rochana (F. Vanlalrochana) hnênah, “A dam laia a ziah em ni?” tiin an lo zâwt a ni âwm e. Thih hnua ziah thu a awm si lo va, he lehkhabu thar hi a dam lai ngeia Mafaa ziah, Lalhruaitluanga Chawngtein social media leh Vanglaini chanchinbu leh hmun hrang hrang, khawi khawi emaw aṭanga a khawn khâwm; a bua a khawr pum a ni a. “Ziah zawm leh zawm loh turah amah Mafaa ziah dân leh duh dân ka ngai pawimawh a; Mafaa kuthnu, a origin tihchingpen hlau taka khawih ka ni a. A bu hming pawh hi ama irawm chhuak, facebook-a a thu post hnuhnung ber, December ni 22, 2018-ah khan ‘riahrun remna’ tih ṭawngkam hi a hmang a, a lehkhabu hming atan hian kan ti ta a ni,” tiin a sawi.

Mafaa kha literature-a a sânzia leh a talent ṭhatzia sawi tam a ngai lo va; nimahsela, a nun chhungrila a khawharna a thup hram hram ṭhin te, hmangaihna a ngaihzia te erawh chu kan hre vek kher lo mai thei. Kum 2007 khan Rochana’n min inhmelhriattir a; kan inhmuh tirha kut kan han inhmer chat chu a thih thlengin kan inthlah leh tawh lo; chuvangin, Mafaa nun chhungrila thil ṭhenkhat, hmangaihna a ngahzia te, a bula awm a nawmzia te, a lunglênna leh khawhar rûk ngawih ngawihnate chu hmuhpui ve ruau ruauvin ka inhria.

Tûna kan lehkhabu sawi ‘Riahrun Remna’ tiha thupui kan hmuh hmasak ber, ‘Ni a lo lang leh dawn’ tih kan chhiar chuan, amah lo hre chiang tawhte chuan Mafaa nun — hrehawmna te, natna te, beidawnna te, khawharnaten an chim nasatzia kan hmuhpui nghâl ang a. Mahse, hetah chiah hian Mafaa lo ropuizia kan hriat phah ang. A taksa a chauhva, harsatna leh hrehawmnaten a bawh buai em em a, damlohna khuma a mut lai reng pawhin a vuivaina rêng rêng a tilang ngai lo. A ṭawngkam mawi ka tih zet mai chu, a lehkhabu ‘Hringnun Hrualhrui’-ah khan a sawi a, “Ka nui ri i hriain, ka hlim hmêl i hmu fo vang ti raw? Mahse, ka mittui tla i hmu tawh em?” a ti a ni. (p.xv)

Mafaa thusawi thiamzia kha kan hre ṭheuh va. A dam lai khân he thu hi ka bulah a sawi a, “Thusawi tura mipui hmaa ka din hian ka zâm a, ka khûr ru fo ṭhin asin. Vawi eng emaw zât ka ding ve tawh; mahse, chhûngrila ka zâmna hi ka tireh thei lo; chuvâng chuan inthup ka tum nasa ṭhin,” a ti. Vawi tam tak lehkhabu release-naah te, seminar leh thil tih khâwmna dangah te, television-ah te, live leh live lo pawhin Mafaa thusawi ka ngaithla tawh a. A zâm ve ṭhin thu min hrilh kha âwih harsa ka ti lek lek ṭhin; mahse, dâwt min hrilh lo vang tih ka hre chiang. A chhungrilah chuan mahni insit, mi inkiltawih, chapo lo, a chhûngte lakah pawh inthlahrung sam em em a ni.

Amaherawhchu, a ṭhiante kha min lo tihder nasa ṭhin khawp mai. RL Stevenson-a thawnthu ziah, ‘Dr. Jekyll and Mr. Hyde’ tihah khân mihring pakhata hringnun (character) inang lo tak pahnih kan hmu a, mize hrang hlak puin an inlan chhâwk ṭhin a nih kha. Thlipui nasa tak, PB Shelley-an ‘Wild West Wind’ a tih ang maia râpthlâkin Mafaa hringnun a sawisak lai te khân, ṭhian zaho kan han inkawm khâwm a. Mafaa chu a nui ring ber, a hlim thei ber a ni ṭhin a; hmeichhe ṭawngkam takin mi tu pawh a ngai pawimawh thiam a, a bula awm kha a nuamin a hahdamthlâk em em reng mai a, hmel hlim lo a pu ngai lo. A taksa a lo chak loh deuh deuh va, bawrhsawmna hrang hrangin a tihtluk dêr lai te khân, an inah kan va lêng a; ṭhutthlêng seiah peih lo taka a lo mu a nih pawhin, a lo tho va, min kawm a, kan thusawi ngun takin a ngaihthlâk bâkah, kan tui zâwng tak thu min sawipui thei reng a. A hringnun hrehawmnate erawh chu thu leh hlaa a chantir hnuah kan hmu thiam chauh ṭhin a ni.

Mobile handset kha Mizorama a lo chhuah hnu rei vak lovah keiniho pawh khan kan hum kim ve far a, SMS kan inthawn kual a, kan infiam a, nuam kan ti. Mafaa khan Darrokima kahna tur fiamthu a hre reng a. ‘Dara hian vaihlo tui a hriat hmêl’ tih angreng kha tuk tin a SMS kan dawng a. Zan khat chu mi hrang hrang hnênah, “I phone number ka tibo, hmanhmawh deuhvin mi rawn hrilh teh,” tih thu ka thawn kual a. Rang zetin Mafaa leh u Duhawmi (RTC)-ten min rawn hrilh a. Chawp leh chilhin Mafaa chuan ka bâwl a ni tih a hre chhuak lehnghâl a, a tlâwmngai chuan chawlhkâr khat chuang zet mi bâwl lêt tumin message mi rawn thawn a. He thu ka han sawi duhna chhan chu — Mafaa leh u Duhawmi-te kha mi rilru tluang lutuk, mi thusawi apiang awih mai zêl an ni. Pa Ramtean (Lalrammawia Ngente) Book of The Year a dawn khân kan fiam a, “Pa Ramtea chuan a BoY dawn chu a zo lo hle mai, damdawi a khawih phah a,” tih kha tu emaw ber khân SMS-in a thawn darh a. Tak tak emaw tiin u Duhawmi mangang lutuk chuan a lo ṭawngṭaipui nghâl char char mai.

Cowboy phawi rang hmingthang Doc Holliday khân ngawr natna avângin khawvêlah hun tam a nei tawh lo tih a inhria a. A thlânlunga ziah atâna a duh ber chu ‘Wyatt Earp-a ṭhianpa a ni,’ tih kha a ni a. Keini pawh Mafaa ṭhian kan ni a, kan inchhuang a ni. Nikum hmasa (2023)-a Mafaa International Seminar, St. Anthony’s College Mizo Zirlai Pawlten an buatsaih ṭuma H. Rotluanga (Mapuia), Lalhruaitluanga Chawngte, Dr. C. Lalawmpuia Vanchiau, Darrokima leh kei kha Mafaa ṭhian kan nih anga sâwm kan ni a, Shillong-a kan chhuk dal dal te kha a hawi sân theih khawp mai. Tûn thlengin Mafaa khân a ṭhiante hi min la chawimawi ta reng a ni. A dam lai pawhin mi dang chawimawi kha a thiam a, a hreh ngai lo.

Chutichuan, kan lehkhabu tlangzarha ‘Rianrun Remna’ tiha, ‘Ni a lo lang leh dawn’ tihah hian Mafaa hringnun hmuh belh ka nei a. Dam rei inring lova, damdawi in khuma bawrhsawmnain a bawrh reng lai pawhin ‘ni lo lang tur’ a thlir ṭawk ṭawk a; hmangaihna a dah pawimawh hmasa ber a. Heti hian a ti a: ‘Hmangaihna chuan ruahsur hnuaiah hnutchhiahin, hlamchhiahin, a kalsan ngai lo vang che. I kalkawng khirhkhan tak zawh lai kha han zawh ṭang ṭang teh, i mal lo a ni tih kha hre reng la. Nghenchhan tur, rinchhan tur, “Ka ta” i tih ngam i nei reng a nia aw. Rinna chhe tê tal han nei la, chhûm dum a rawn inpangawzial a, a rawn inkhachhuan tup tup hunah pawh thlabarin i thlaphang ngai lo vang,’ a ti a. (p.5)

‘Ka thiam ka theih a tlem mang e’ tihah hian, ‘Thinlung erawh chu ka nei ve a, hmangaihna pawh ka nei ve e. Ka hmangaihna che hian i natna zawng zawng chhem kiangin, a chhandam thei kher lo vang che tih ka hria; mahse, chhâwk zangkhai deuh chein, i ko a tizâng deuh mahna le!’ a ti a (p.8). Heng a ṭawngkamte hi a ril a, a mawi a, hmangaihna a dah pawimawhzia a lang a, a frame siama tar tlâk hial a ni.

Mafaa nuna khawngaihthlâk ka tih lai; mahse, amah tiropuitu ber ni si chu — thil dang zawng zawng a thim zâwnga a thlir lai pawhin a beiseina tinungtu chu literature a nih thu a sawi ṭhin kha a ni. Thu hi hla a ni a, hla pawh hi thu a ni tih ang maiin, amah Mafaa pawh kha literature a ni a, lak hran theih an ni lo, amah kha literature a ni tawp mai. Mafaa kha thing ni ta sela, a kûng chu literature a ni ang a, a hnah chu lehkhabu a ni ang a, a pâr chu hmangaihna a ni ang a, a rah chu mipui hnêna a thil thlâwn pêk malsawmna a ni ang.

Sawi tur tam tak Mafaa thuziak leh a nunah ka hmu a, tâwp lova ziah tur ka hre hial âwm e. Ran a ngainatzia, a ṭahpui hial ṭhin thu te, a chhûngte a hmangaihzia te, a nu nêna an invawn chawt reng thute hi amah Mafaa aṭanga a ropuina lo pâr chhuak a ni. Mizo zinga a lo piang hi Mizo tân vanneihna a ni a, kan chhuang a ni. Arsi lian a nihzia hi kum za hnua piang ṭhangtharten an rawn hre deuh deuh ang a, khawvela Mizo hming lam a nih chhûng chuan Mafaa êng hi a chuai lo vang. 

- C. Lalnunchanga