Written by
- Dr. C.Lalrampana

Dan hmanga rorelna chu khawiah nge?

December 8, 2023-a ZPM an han sawrkar phat khan dan hmanga rorelna (rule of law) an sawi uar hle a; “Ehe… a ṭha dawn hle mai a…?” tiin ka lo lawm hman kher mai. A bik takin Home Minister Pu K. Sapdanga hian a sawi uar bik lehzualin a lang a, Mizoram chhak lam Champhai, hmar lam Vairengte leh chhim lam a fannaahte khan sawrkar kalphung thar ṭha zawk tur lang thei ruak khawp khan hma a’n la zui lehnghal vei nen, ka lo lawm hman hle. Mahse, a rei tual tual a, ni 619 an han hman ral meuh chuan rorelna dik leh dan hmanga rorelna (rule of law) thawm chu a thâmral leh ṭan chu a ni reng mai! A va han pawi tehlul em!

Dan hmanga rorelna hi mimal, mipui, institution leh sorkar mi pawimawh zawng zawngte dan hnuaia awm an nih theihna tura ‘fundamental concept’ a ni a. A pawimawhzia sawi uar hle mah se, a taka kalpui a harsa a ni mahna? Mi zawng zawng dan hmaa intluktlanna, khawtlang dinhmun, hausakna leh eng ang dinhmun pawh ni se, thlêk zawng (bias) inang lo leh thlek zawng (bias) nei lovin enkawl an nih avangin a harsa viauin a rinawm. Sawrkar mi pawimawh leh institution-te chu an thiltih dik loh avanga thubuai siamsak an ngai ṭhin. Langtlang taka kalpui a nih theih nan leh thuneihna hman dik lohna a awm loh nan ven reng a ngai bawk nen, dan hmanga rorel chu thil namailo tak a nih a rinawm.

Dan chu dik thei ang ber leh mipui sukthlek dan nena inmil taka hman a ngai ṭhin a, mimal dikna humhalh leh dikna tihhmasawn chu a tum a ni bawk.

Dan chu a chiang a, a nghet a, a sawi lawk theih bawk a; chu chuan mimal leh sumdawngte leh khua leh tui mi tinte chu thutlukna dik tak siam theihna hun ṭha a siamsak a ni. Dan hmanga rorelna (rule of law) chuan mimal dikna leh zalenna, zalenna thu sawi, leh hmalaknate chu a humhim a ni.

Dan hmanga rorêlna hi sawrkar leh mipui tân chuan a pawimawh hle a. Hei hian mimal tinte chu dik tak leh dik taka enkawl an nih theih nan, duhsak bikna emaw, inthliarna emaw awm lovin intluktlanna lamtluang zawhin lungawina a thlen ṭhin a ni. Mihring dikna humhalh, mimal dikna leh zalenna humhalh leh mihring dikna chanvo tihchhiatna tur venna hmanraw ṭangkai leh ṭha ber chu dan hmanga rorelna a ni. Dan leh hrai mumal tak leh chiang tak siam chuan sawrkar, khawtlang, chhungkaw inrelbawlna leh dinhmun nghet tak neih theihna tura mi tinte puitu a ni ṭhin.

A bul berah chuan dan hmanga rorêlna chu democratic society lungphum a ni a, thuneihna chu mawhphurhna nei chunga dik taka hman a nih theih nan leh mimal tinte chu zahawm leh zah taka enkawl an nih theih nana enkawlna hmanraw pawimawh tawpkhawk a tling hial awm e. Mahse, dan hi ṭha hle mah se, mihring khawsak phung danglam chho zel leh sukthlek dan mila her rem (element of tyranny) tel lo chuan lungawina famkim reng a awm thei lo tih kan hriat a pawimawh hle.

Dan hi ṭha hle mah se, a nihna ang ngau ngaua hman a nih chuan dan nunrawng tak a ni a tih theih bawk awm e. Mahse, ram mipui sukthlek dan leh changkan chhoh zel dan mila siamrem (amend) a ngai ṭhin. India danpui pawh hi bung 395 ni mah se, vawi 106 lai siam ṭhat, siamrem a nih tawh avangin chungte nen chuan tunah hian bung 448 lai a tling tawh a ni. Kum 2023-a dan siamthat (amend) kha vawi 106-na a ni. Hetih lai hian kan legislator-te hian dan ṭha tak tak kan neihte hi a nihna ang tak turin an hmang ṭangkai tawk lo emaw, an siamṭha (amend) ve a nih pawhin an mimal hamṭhatna tur leh rorel lai pawl hamṭhatna awm thei tur lam hawi deuh zelin dan (act)-te hi an pawmin an siamtha fo ṭhin niin a ngaih theih.

Engpawhnise, dan ang taka rorelna, dan ang thlip thlepa ram mipuite kaihhruaina kawngah hian kan ram hruaitute hian huaisenna an la tlachham deuh hlek niin a lang. Dan (act) chi hrang hrang hmanga mipui zawm tur thupek leh notification & circular-te hi chhuah ve chamchi ṭhin mah se, a taka bawhzuina kawngah an ṭuan a fûm leh ṭhin si a, hei hian dan hi engmah lovah a chantir ta ṭhin a ni.

ZPM ministry pawh hian rule of law an aupui ṭhin kha englai pawhin a takin tharthawh reng se, dan hmanga kalpui theih chin chinah huai takin dan behchhanin mipui min kaihruai ṭhin se, an rorel khawl hi a tlo ang a, sûlrûl leh tuiekin a ei chhe mai mai thei lo vang. Tunah hian inseamṭhatna tur hun ṭha tak an la nei a; an hun ṭha neih hi a nihna ang tur taka an hman chuan ram rorelna hi an la chelh leh thei ngei ang tih hi rin lawk theih a ni e.

- Dr. C. Lalrampana