Mim Kût leh Mizo Kristianna inlaichin dan
Kan pi leh pute aṭangin kût chi hrang hrang kan lo hmang tawh ṭhin a. Amaherawhchu engtik aṭang chiahin nge kût hi kan hman ṭan tih erawh ziaka dah a awm lem loh avângin hriat a har viau awm e. Rûn leh ṭiau inkar vela an awm laiin ṭhingtâm a thleng a, chumi hnu aṭang chuan an hmang ṭan nia rin dan a awm bawk. Hei hi a dik mai thei. A chhan chu kan pi leh pute hunlai khân ziaka thil zawng zawng dah vek a awm loh avangin history lam chhuitute leh, kaa thu inhlan chhàwnte rin a ngaihna chin pawh a awm ṭhîn. Mizo-te kût hi hlawm lian deuh deuh Pathumah ṭhen a ni a, chûngte chu Chapchar kût, Mim kût leh Pawl kût te an ni.
Hêng Pathum zîngah hian Chapchar kût hi kan ngaihluin kan hmang ropui ber a, a huapzau ber bawk. Lo vah zawh awl len lai Vau thla tîr lamah hman ṭhin a ni. Pâwl kût hi Mizo kût zînga a upa ber nia ngaih a ni a, naupang pual bîk a ni thung. Mim kût hi mitthi pual bika kût awm chhun a nia, an hman chhûng a rei lo ber bawk.
Mim kût lo pianchhuah dan tlangpui lo tarlang hmasa ila, a ṭha awm e. Mim kût hi Tlingi leh Ngama thawnthu aṭanga lo piang chhuak nia sawi ṭhin a ni a, a dik thui viau awm e. A chhan chu Tlingi leh Ngama te hi nupa inhmangaih tak an ni a, an inngai ṭhin hle. Amaherawhchu, vanduaithlâk takin Ngama nupui Tlingi chu a boral thut mai a, Ngama lunglêng lutuk chu a ṭap a ṭap ṭhin.
Nikhat chu ni khaw hre lovin a lo awm a, mitthi khuaah a lo zuk kal a, a nupui a hmuh chuan a lo chêr êm êm mai a. Ngama’n a chhan a zawh chuan eitur a awm lo a lo ti a. Tlingi chuan han haw leh ta la, eitur min lo kensak rawh tiin a lo chah a. Ngama chu a phurin a lo hlim ta êm êm a, a nupui tân lovah kalin eitur a hâwnsak ṭeuh a. Amaherawhchu Ngama hlim lutuk chuan a kalna tur a lo enchiang si lo a, a tlu palh ta a. A ei tur hâwn zawng zawng chu a bawk ta vek a, Tlingi lo ei ve rawh tiin ṭap chungin a au vak vak a ni. Ngama chu mitthi khuaa a kal leh chuan a nupui Tlingi chu a lo thau ta êm êm a, a chhan a zawh chuan, "I eitur min hâwn kha ka ei alawm," tiin a chhang a. Chumi hnu aṭang chuan kum tinin a nupui tân tuiûm hunna bulah eitur a dah ziah ṭhin. Chu chu mi dangte’n an lo hre darh zau zel a, a tih chhan an zawh chuan Ngama chuan a thil tawn zawng zawng chu a hrilh fai ta vek a ni. Chu chu ṭha an titlâng hle a ni ang, mi dangte chuan an hmangaih kalta te pualin eitur an dah hrang ta ziah a. Chumi aṭang chuan “Mitthi thlai chhiah” leh “Mim kût” hi a lo piang chhuak ta a ni, an ti (B. Lalthangliana : Pi pu Chhuahtlâng).
Mitthi pual bika hun hman ṭhin a nih avangin Thiṭin thla tawp lam emaw, Mim kût thla tîr lamah an hmang tlângpui. Mitthi pual bika an serh hran a nih avangin lusûn hlimte chuan an hmangaih kalta te an ngaiin an lunglen a thar ṭhin hle a, ṭahna ni atân an hmang a ni ber mai. Chu bâkah mitthi pual bika an hmanna thla a nih avangin ṭha lam emaw, hlim lawmna lamin an hmang ngai lo. Kan pi leh pute rin dan chuan khuanuin min vên loh thla a ni e tiin tin hleh tak ngial pawh an duh ngai lo. Nupui / pasal neih phei chu thiang lo tawpah an ngai bawk. Chuvangin Mim kût thla “Thla serh” tiin an lo vuah nghe nghe a ni (C. Lianthangi : Hmanlai Mizo Nun). Mim kût hi Mizo lal ropui hming chawiin chi hnihah ṭhen a ni a. August thlaa an hman ṭhin hi Rolura mim kût an ti a, September thlaa an hman ṭhin hi Savunga mim kût an ti thung. Chuvangin kan pi leh pute hunlaiin Mim kût hi vawi hnih an hmang ṭhin a ni.
Kum 1894 chho aṭangin Mizoramah kristianna a lo lut ṭan a, chu chuan hmasawnna, faina, changkanna leh thiamna bakah thil tam tak an rawn luhpui bawk. Ṭhenkhatte rin dan chuan kristiannain kan ram a rawn thlen chinah kan ramin kawng dik a zawh chho ṭan an ti. Hei hi a dik thui viau awm e. A chhan chu kristianna a lo luh hma chuan indo leh inrûn rêng rengin kan awm ṭhin a, khawtlâng mipuiah thlamuanna tak tak a awm ngai lo. Pasalṭha tamna leh lal rorel thiamna apiangin bêltu an ngah a, chutihrualin îtsîktu an ngah bawk. Chutiang rêng rêng chuan Mizo khawtlâng nun a awm ṭhin. Kristianna a lo luh chinah erawh indo leh inrûn a tawp tawh a, a rem tawh hek lo. Sakhaw thar kristianna kan vawn tawh avângin kan pi leh pute hunlaia an hman ṭhin tam tak a ngial a ngana hman a rem tawh lo.
Kristiannain a rawn luhpui zingah hmasawnna leh changkanna hi a lian ber zinga mi a ni. Kan ramin hmalam panin a kal zêl a, hmasawnna hmuh tur tam tak a awm bawk. Amaherawhchu hmasawnna leh changkanna hi kristianna nen a kalkawp loh chuan hmanraw hlauhawm takah a chhuak thei a ni.
Chuvangin hmasawnna leh changkanna hi kristian taka kalpui thiam a pawimawh. Chu bâkah sakhaw thar kan vuan tawh a, kan pi leh pute hunlaia an hman ṭhin sawi zawiin kan thlâk chho zel a, ṭhangtharte chuan hriat loh pawh kan nei tawh mai thei. Chutihrualin kan culture humhalh duhna lamah kan ṭhan harh chho zêl hi a lawmawm êm êm a ni. Tin, hmasawnnain a rawn luhpui social media hi hman dan kan thiam lo a nih chuan i hmang lo ngam ang u. Chu chu hmasâwn nân a pawimawh. A chhan chu social media kan hman thiam loh chuan keimahni’n kan tawrh bakah chhungkaw economy thlengin nghawng a nei thei.
Amaherawhchu kan hman thiam erawh chuan hmanraw ṭangkai a nih bakah chanchin inhrilh zung zung nân a ṭha êm êm a ni. A pawimawh ber chu changkanna hi a ṭha lam zawngin kan hmang thiam em tih hi zawhna lian tak a ni.
Mim kût leh Mizo kristianna inlaichin dan chu hetiang zawng hian lo tarlang dâwn ila.
1. Tlawmngaihna :- Mim kût leh Mizo kristianna inlaichinna zînga pawimawh ber pakhat chu tlawmngaihna hi a ni. A chhan chu Mizo nunah tlawmngaihna hian hmun a chang thûk êm êm mai a, tu paw'n chhiat tawk se, an enliam mai ngai lo. Tlawmngai takin an ṭanpui ṭhin a, a tawp an khârpui leh ṭhin. Mim kût hi mitthi pual bik a nih avâng hian kristian taka chhiat tawkte ṭanpui, chhawmdawl leh puih hi a inhmeh êm êm a ni. Chu bâkah Mizote min timizo a ni bawk. Hei hi kan pi leh pute hunlai aṭang tawhin an lo kalpui tawh a, kristianna a lo luh hnu pawhin kan la chhawm nung zêl a ni.
2. Tawrhpuina :- Kristianna leh Mim kût inlaichinna pawimawh deuh mai chu intawrhpui tawnna nun an nei kha a ni. Tu paw'n chhiat tawk se an intawrhpui thiam êm êm a, an inngaihsak hle bawk. Mim kût hi mitthi pual bik a nih avangin an hmangaih kalta an ngaiin an lunglen a thar êm êm ṭhin a, chutih hunah chuan an ṭhenawm khawvengte’n an tawrhpui hle bawk. Hei hi kristianna nen thil inhmeh tak a ni. Pathian thu chuan lusûn khawhar ina kal hi ruai ṭhehnaa kal aiin a ṭha zawk a ti hial a. Mi dangte hnem leh thlamuan hi a Mizo hliah hliah a ni. Chu bâkah kan inngaihsak tawn hian inlaichinna ṭha a siam a, chu chuan inpumkhatna ṭha a siam ṭhîn.
3. Hmangaihna :- Mim kût hi Tlingi leh Ngama thawnthu aṭanga lo piang chhuak a ni a, a hlut dân pawh a dang hle. Chuvangin hmangaihna kût ti paw'n sawi ila, kan sawi sual tam awm lo ve. A chhan chu a thawnthu phenah hian hmangaihna ril tak a awm si a. Chutiang bawkin kristianna hi hmangaihna nen bul ṭan a ni bawk. Bible-ah pawh hmangaihna chungchang a sawi tam tak kan hre thei awm e. Chuvangin hmangaihna leh kristianna hi chem chhe den zawm ang maia inkawp tlat a ni. Mim kût hi mitthi pual bik ni mah se, a lo pianchhuah dan aṭang hian hmangaihnain hmun a chan thûkzia a lang chiang êm êm a ni.
4. Rinna :- Kan pi leh pute rin dan chuan pialral chu faisa ringa khawsak der der hmun a nih avangin an kal châk thei hle. A chhan pawh pialralah chuan hnathawh a ngaih tawh dawn loh vang a ni. Chu bâkah an thih hnu pial lam thlengin ngaihtuahna thui tak an lo nei tawh a ni. Chutiang bawkin kan ramah kristianna a lo luh aṭangin kan rin leh pawm dân tam tak min thlâksak a, kan thil thlir dan thlengin a lo danglam zo ta. A hmaa faisa ringa khawsakna hmun tur kha kan hmangaih kaltate nên intawhkhawm hmun turin kan ring ta zâwk a. Hei bakah min siamtu fakin kan la zaiho dâwn a ni.
Mim kût leh Mizo kristianna inlaichin dân hi sawi tur tam tak a la awm thei ang a, kan thlir dân leh pawm dân pawh a inang lo hlawm viau ang. Kan sawi dân azirin a danglam theihna lai pawh tam tak a la awm thei ang.
Mim kût lo pianchhuah dan aṭanga kan thlir phei chuan kristianna nen inlaichinna neisa ang mai a ni. Kan ram leh hnam humhalh hi a pawimawh êm êm a, chutihrualin kan pi leh pute aṭanga an lo hman ṭhin kan kût neih pathumte kan hlut thiam a pawimawh zual. A neitute’n kan hlut loh chuan tu ma’n min lo hlutsak dâwn lo tih i hre tlat ang u. Kan kûtte hi kan hnam rohlu a ni si a.
- Thantea Lonesome