Mara-te leh man leh mual
Inneihna hi a tir ata Pathianin mihringte awm dan tura a ruat a ni a, mihring hmasa ber Adama kha a kawppui tur hmeichhia a pe thlap a ni. Ran ang maia nupui pasal bik pawh awm chuang loa duh duh kawp lâwr mai mai tur kan ni lo. Mipain nupui bik neih leh hmeichhiain pasal bik neih hi Thuthlung Thar zirtirna pawh a ni (1 Korinth 7:2).
Anthropologist Lewis Henry Morgan leh E.B. Tylor te chuan nupui pasal bik pawh awm chuang loa mipain a tawn remchan a piang a kawp a, fa a neih lâwr mai maina hi a tira mihringte khawsak dan phung niin an ngai a. Chutiang hunah chuan nau piang zawng zawng kha vangtlang fa (children of community) an ni mai a, naupangin pa bik pawh an nei lo a, an pa te pawh an hre lo a, chhungkua pawh an awm chuang lo a, nu kha naupang enkawltu deuh ber ni mai turah an ngai a ni. Amaherawhchu, heng anthropologist-te ngaih dan hi a tira mihringte khawsak dan ni ta se, thisen zawmpui, u leh nau, vua leh vâng inlaichinna (kinship relationship) hi a awm thei dawn miah lo tihna a ni. Nu bik leh pa bik awm lohna, thisen zawmpui u leh nau, pi leh pu, vua leh vang, patea, putea, ní, farnu, nuṭa, laizawn, etc. awm lohna khawvel chu a buai nuaih mai dawn a ni. Chutiang khawvel, inngaihsak tur bik pawh awm chuan lohnaah chuan dam khawchhuah a har khawp ang. Dam loh hritlan nikhuaah pawh inngaihsak tur bik an awm lo ang a, khawlaiah an ui sâwn thih mai mai dawn tihna a ni a; inneihna (nipui bik/pasal bik) awm lohna khawvel chu rapthlak tak tur a ni.
Chuvangin, inneihna hi mihring inlaichinna siamtu pawimawh ber a ni a, inneihna aṭang hian u leh nau, vua leh vang leh laichîn peng hrang hrang an lo chhuak ṭuk ṭuk ṭhin. Chu chuan mihringte min phuar khawm a, awmze neiin min nuntir a, kan dam khawchhuah nan leh leilung luah zel tur thlah kal zelte kan neih theih nan a ṭangkai em em a ni. Anthropologist ṭhenkhat ngaihdan anga nupui pasal bik pawh awm chuang loa awmna (promiscuity) hi a tira mihringte awm dan ni ta se, hmân hmânah mihringte hi kan mang (extinct) daih tawhin a rinawm. Vawin thlenga nunphung awmze nei taka kan nun theih zel chhan hi inneihna (nupui/pasal bik inneihna) vang a ni.
Mizorama cheng hnam hrang hrang zingah hian chhim lama Mara unaute hi inneihna kawnga tih dan phung nghet (tradition) chhawm nung ṭha ber leh awmze neia kalpui ṭha ber an ni mai thei. Mipa chhungte’n an fapa nupui tur atana duh an neih chuan palai tirh hmain boruak thlithlai hmasa turin an chhungkhat hnaivai hmeichhe pakhat kha a rûk têin an tir ṭhin a, chu chu ‘Athithly’ an ti a ni. Hmeichhia chuan palaitirna chi a ni e, a tih chuan rang takin palai pangngai an tir nghal a; ‘palai tirhna chi a ni lo ve’ a tih erawh chuan a rûk têin an bansan mai ṭhin. He tih dan phung (traditional practice) hi a finthlak riau; duh lotu tur laka mualphothlak taka palai intirh buangbarna tur an pumpelh phah ṭhin a ni. Tun thlengin he tih dan phung hi hmun tam takah an la chhawm nung zel bawk.
Athithy-in palai tirhna âwma a ngaih chuan mipa chhungte chuan palai pahnih – lyuchapa-uthei (palai u zawk) leh lyuchapa seihna (palai nau zawk) an tir thuai a, palaite hian inhualna thil pek (engagement gift) an keng tel ngei ṭhin. Inhualna thil pek atan hian bêl emaw, chem emaw, fei emaw an hmang ṭhin a, lal (chiefly clan)-te chuan darkhuang an pe ṭhin. Inhualna thil pek hi ‘Thuaso’ an ti a, tun thlengin an la chhawm nung zel a ni. Hmânlai chuan ‘thuaso’ an dah hian hmeichhe lamin vawk an talh ngei ngei a, an vawk talh chu puah lohin a pumin mipa chhungte an pe tawp ṭhin a; tunah pawh hetiang hi tih phunga nei an la awm nual a ni.
Inhualna thil pek an inhlan hnu chuan hun eng emaw chen an inngaichang ta vang vang a, hemi chhung hian hmeichhe nu leh pa khan mumang ṭha tak an mang ngei tur a ni. An mumang a ṭhat chuan ineihna chu an pawm a, a hun leh ni an bituk nghal mai ṭhin. Mang chhia (bad dreams), entir nan, sakeiin a seh sa ruang te, rûl thi te, ruk thil (stolen goods) te an mumangah an hmuh hlauh chuan vanduaina tawk turah an inngai a, inneih an ṭhulh a, inhualna thil pek ‘thusao’ pawh an pe kir leh ṭhin. Tunlaiah chuan mumang hi an ngai thupui tawh lem lo. Professor K Zohra chuan, “Mumang hi chhuanlam chi khat, pi leh pute’n mawihnai taka an inhnarna hmanrua a ni e,” a ti a; a pawmawm viau mai. A chhan pawh an makpa tur kha khaw dang mi, an hriat chian lutuk lohte a nih chuan mumang neih hun hi mize inzir chian nan an hmang ṭhin a, an makpa tur kha an han bel chiang a, mize ṭha lutuk lo, makpa atana an awh lutuk loh te a lo nih chuan, “E khai, kan mumang a ṭha lo tlat mai, inneih i ṭhulh mai ang u,” tiin mawihnai takin an inhnar ṭhin a ni (Interview with Prof. K Zohra).
Mara-te fakawmna em em chu man leh mual sem kawngah an hnam dan an la zawm ṭha em em mai hi a ni. Anni chuan hmeichhe man hi man inhlanna satliah (mere financial transaction) ang lekah an ngai ngai lo. Nghet lehzuala chhungkhat laina invawnna hmanrua tana an hmang ṭhin. Chuvangin, tun thlengin hmeichhe man hi a eitu tur dik tak chauhin a ei ṭhin. Hmeichhe man hi hlawm hnih – ‘azila’ leh ‘makhotho’ tiin an ṭhen a. Azila hnuaia man pui zawng zawng (okia, seihra, seicheihra, chawchyu etc.) te hi monuin a pa lama a chhung te, chutah pawh mipa chuahin an ei ṭhin; hmeichhiain azila an ei thiang lo. Man pui peng pakhat makhotho (puma, nochhyu, norihra, machyu, mao etc.) erawh monuin a nu leh pa lama a chhung te, mipa leh hmeichhia pawhin an ei thiang vek a ni.
Sawi tak angina, heng man pui pahnih hnuaia man hrang hrangte hi a eitu tur dik tak, mi pakhat chauh an eitir ṭhin a. Entir nan, puma hi nu nuṭa pupa (maternal uncle) ei tur a ni a, mi dangin an ei thiang lo. Pupa (maternal uncle) kha a thih tawh chuan a fapain a aiawhin pusum chu a ei chauh ṭhin a, chhiat ni ṭhat niah mo laka pupa mawhphurna zawng zawng chu a koah a inbel nghal vek bawk ṭhin. Monu nu (bride’s mother) khan pianpui nuṭa a neih loh erawh chuan an laichin hnaivai tak kha nuṭa atan a zawng ṭhin a, pusum (puma) an eitir ṭhin. Chutianga pusum eitu chuan mo chu a tunu ang chiahin a en tawh a, chhiatni ṭhatniah pu a nih anga a tih tur dik tak a hlen chhuak ṭhin. A man einate kha an lo inṭhen a, a pasal khan a fate kha a nu hnenah a pek phei chuan naupangte khan an pa hnam kha an chhawm tawh lo a, an pu hnam kha an ṭâwm hmiah mai ṭhin a ni. Chuvangin, Marate zingah chuan man leh mual insem dan hian kawngro a su thui em em a, man eitu hi uluk takin an thlang a, an kalpah ve mai mai ngai lo. Chhung leh khat, u leh nau nghet leh zuala inphuar khawm nan an hmang ṭhin.
Tunah chuan Lusei hnam tam tak hian kan pi leh pute tih dan phung ṭha tak kha mausâmin, man ei dan hi kan duh duhin kan tidanglam a, a pawi ngawt mai. Man eitu tur kan zawn pawhin kan chhungkhat hnaivai pawh ni lutuk lo, tlema mi awmthei deuh, thuamchhawm tur thilpek (present) min pe ṭha thei deuh tur nia kan ngaihte kan thlang ta vel mai mai a nih hi. Kan pi leh pute khan kawngro nei takin pusum te, palal man te, naupuakpuan, chársût phawi man leh man dangte kha a eitu tur dik tak mi pakhat hnenah an sem diat diat ṭhin a, an thei sem huau huau ngai lo. Tunah chuan pusum, privilege sang lutuk, mi pakhat chuahin an dawn theih pawh mi tam tak hnenah kan sem a, a eitu lahin ngaihlu hek suh, a eitirtu lahin present ṭha tak a dawn chuan a duh tawk mai bawk a; kan dazât zo ta.
Hmân deuh khan Mizo pa lar tak Pu M Lalmanzuala hi a farnu (cousin) fanu pasal neihnaah pusum ei turin an ti a. Amaherawhchu, pusum kha amah mai ni lo, mi hrang hrang hnenah an lo sem thluah mai a, a ei duh ta lo a ni. Inneihna hmun pakhatah pawh, man hlan zanah man an han sem a, pusum kha mi hrang hrang, mi awmthei pui pui an han sem a, puman eitu tur dik tak (maternal uncle) erawh a tawp berah an ko chhuak ve hram a ni. A retheih deuh vang pawh a ni mahna. Kha hmeichhia khan mâkchhiat tâwk ta se, a tu ber khan nge pu chan rawn chang ang a, rawn tuamhlawm ta ang le?
Man leh mual chung-changa kan tih phung dazât ta lutuk leh awmze nei ta lo lutuk hi chu a zialoin a zahthlak ngawt mai. Kalphung awmze nei taka hetiang thil lo duang chhuaktu kan pi leh pute pawh kha an hmaizahawm mai dawn. Mara unaute erawh anmahni ṭawngkam takin, an la ti ṭha reng.
- K Lalrinchhana