Vawksa man sang, thil man to leh Mizoram
Hman deuh khan India rama state khawsakna man to an tar chhuah zingah Mizoram hi pathumna kan ni vah mai a. He tehna hi tehna dik ber a ni kher lo thei a, mahse, thil chiang taka lang chu, Mizoram hi thil man sanna hmun a nihzia a tarlang chiang viau awm e. India rama state hausa ber kan ni lo tih kan hriat vek laia hetiang tak mai a thil man a to uchuak bik hi ngaihtuah a tithui hle. Thil to chhan hrang hrang karah thil pathum lek I’n bihchiang dawn teh ang. (Kan economics mithiamte hian ziak ṭha duh lo riau mai a, hmanah political economy pawh kan zir ve kha maw tiin ka ngaihdan hi kan thlasik mau puahpui ve teh ang).
Vawksa man aṭangin zir ang aw
Hman ni chu ka u hian vawksa man to chungchang a sawi a. Kan rilru a lo lut hmasa ber chu, “Vawksa rate hi tu tihsan leh pek nge maw ni le” tih a ni. Hman kum deuh (Covid hri len lai kha a ni tain ka hria) khan vawksa rate hi Aizawl Vawksa Zuar Association-in an siam thar ve ngawt a, vawksa zuar ṭhenkhat chuan an rate thar chu an hmang nghal mai a. Mahse, a hnu lawka Aizawl Local Council Association-in thuchhuah an siam ve thung a, chu rate chu vawiin thleng hian hman a ni leh ta a. Vawksa rate hi tu bitliah tur nge ni le? Sa zuar association siam tur nge LC Association lam zawk ni ang? Sorkar lam khawih thil, sorkar department lam inrawlhna ni awm takah sorkar ber a ngawi ta tlat mai em ni? Heti a nih chuan vawksa man chu kan ram ei leh barin a nawr avanga sang aiin khuakhirh thei thil tih a chiang ta viau mai.
Vawksa hi thi pawimawh tak mai a ni a. Kan ei tam leh lei uar thil a ni a, Mizoram bikah chuan vawksa man hi thil man tehna pawimawh tak pakhat a ni. Vawksa man a to chuan thil dang pawh tihto duhna, thil man hrim hrim tihtona (price rise) a thlen thei. Tuna thil man tihsan chak tak tak, mahse, tihsan loha kan awm theihna hi a rawn tisang huk ang tih hi a hlauhawm viau mai. Vawksa man to hi a chhawrtu leh hlawkpuite hi an tam lo lehnghal a. A vulhtu mi tlemte leh sêrtu tlem azawngin an hlawkpui a, ram ei leh bar ṭhanna leh hmasawnnaah thawh hlawk phak vak lo. Mahse, vawksa rate sang hian thil hrim hrim man tona kawngah nasa takin nghawng a neih theih avangin sorkar lam hian uluk taka ngaihven ngai tak thil a niin a lang.
Taxi leh Sumo fare aṭangin aw
Sairangah rêl a lo lut a, rel station aṭanga Aizawl sumo chuan man chu Rs 200 an han ti ngawt a. A nihna takah chuan Sairang to Aizawl sumo fare hi Rs 100 a ni a, rel station aṭanga Aizawl hlat zawng leh Sairang aṭanga Aizawl hi a hlat lam a inang deuh thaw awm e. Mahse, Sumo fare erawh a let thawk a ni si. Mizoramah hian thil man hi sorkar hian a khuahkhirh miah lo va, an duh ang ang hian kan chhiar ta mai emaw ni le tih mai a awl ṭhin? Kan hriat lar em em chu, STA hian taxi leh sumo chuan man a siam ve nain, tumah hian STA rate hian an tlan lo an ti. STA hian kan ram chhunga ei leh bar ṭhanna milin thil chhutin rate a siam a, chutiang chuan mipui tana na lo, taxi leh sumo neitute tan pawh a chhe lutuk lo turin a chhût ngei chu a rinawm. Mahse, STA rate-a an tlan lohna pawh chu ngaihven a ni lem lo emaw ni.
Ka chhût thiam dan chuan, sorkar rate anga taxi leh sumo rate hman loh hi kan ei leh bar thilah nghawng duhawm lo tak a thlen mek niin a lang. Taxi leh sumo hi mi nawlpuiin kan hmuh leh kan hman tam ber a ni a, rate to uchuak hian thil dang man pawh tihto duhna a thlen ve leh mek a; chawhmeh leh inhlawhfa man, in luah man leh sikul fee leh nawmchenna thleng hian a to chho zel a ni. Hei hi taxi leh sumo fare san vang vek a ni lo a ni pawhin, rate sang hi a thawh hlawk pawl tak a nih ngei a rinawm. Sorkar hian a rate siam ang hi khauh takin hmantir ngam se la, thil man to zel tur hi a khuahkhirh theihna chen a awm ve mai lo ang maw ka ti.
Sikul fee leh damdawi in awm man to aṭangin
Mizoram hi sikul a ram phu lova zirna man tona hmun a niin a lang. Sorkar lam hian an khuahkhirh chiah lo nge ni, sikul fee hi kan ram ei leh bar mil en chuan a to uchuak hle mai. Kan fate zirna ṭha kan duh avang hian kan hnial ngam lo va, kan luhtir lo ngam bawk si lo va; private sikul neitute hian tunah hian min rawk mek tih loh rual a ni lo. Tlema sikul bâwr deuh leh lar deuh phei chuan intihchangkanna atan an intihtosiak emaw tih mai tur a ni. Mizorama thil man sang a pawi ber pakhat chu mimal damdawiin awm man leh inentir man to uchuak lutuk hi a ni. Sorkar damdawiin awm tho mah se, kan indaih tawk lo hle mai a. Mipui hian doctor kan mamawhna a sang si a, entir man an chhiar ang zat zat kan pe lo thei si lo; kan doctor-te hian mi rethei hi min rawk hi a ni ber an ti hial a ni.
Hetia sikul fee to karah hian zirtirtu hlawh erawh a kâng chuang vak lo va, damdawi in awm man a to viau nain, nurse leh hnathawk dang hlawh pawh hi a bei tham viau tho mai. Doctor hlawh a san viau laiin a hnathawk tam zawkte hlawh erawh a kâng chuang lo hian damdawi in man to hian kan hlawkpui rual vak chuang lo. Kan ram ei leh barah a thawh hlawk vak lo va, mi tlemte chauhin an sâwtpui tih a tichiang. Hei pawh hi ram pum anga kan ei leh bar hlawkna hawi lo a nih avang hian a ngaihmawhawm viau a ni.
Thil pathum aṭang zir chhuah theihte
A chunga thil pathum aṭanga thil chiang taka lang chu, kan hmuh leh hriat lar tak thil man pahnih thum lek hi thil man tehna (base price) pawimawh tak a ni thei a; thil ṭhenkhat man sang hian thil dang a tisang ve viau thei bawk. Thil man khuahkhirh a nih loh hian a kal zel a, duh zat zat chhiar mai zelnaah (thil man san zelna) kan lut a, chu chuan thil dang a tito chho ve ta zel (vicious cycle) thei a ni. Thil man to zelna avangin khawsak man a sang chho ve zel a, a nawlpuia kan rethei man a to deuh tihna mai a ni. A tawpah chuan tu mahin sum khawl tur pawisa kan hûm tak tak thei chuang lo va, ram ṭhanna leh hmasawnna tak tak pawh thlen chuang lovin kan vai tuar a, a rethei leh harsain kan tuar zual zual zel niin a lang. Chuvangin, ṭul lem lova thil man sanna thlen theihnaah kan fimkhur zual a ṭul hle. Tun ai hian sorkar hian thil man bithliah se la, a bithliah chinah chuan khauh lehzuala a kenkawh hi a ṭul hle mai.
Tuna vawksa man to chhan pawh hi mi tam tak chuan AMC area vawk vulh an khap a, vawk a tlem a, demand a sang angin an sawi a; dikna chen pawh a awm ngei ang. Mahse, vawksa hi a demand a san vang ngawt a man santir chiam hi thil ṭha ber a ni ang em. Hei hian tualchhung thil man sang (local inflation) a siam vak theih avangin fimkhur taka ngaihtuahna sen chu a ṭul hle. Taxi leh sumo te pawh kan mamawhna a san avanga a man tihto kher hi a ṭul ber em? Sorkarin dan mumal tak a siam anga kaltir hian kan ram ei leh bar, thil man to leh to loh thlenga a hrilh avang hian ka fimkhur a ṭulna a nasa lehzual niin a lang.
Tin, nunphunga kan insiamrem theih miah lohna, zirna man leh damdawiin awm mang a sang uchuak viau a, mipuiin ‘aih’ kan tih theih lohna, nei lo chung chunga kan tih hram hram ngai thil a ni. Hei hi sorkar hian kan ngaihtuah ṭhat a ngai viau mai. Heng thil pahniha kan sum senna hi ram ṭhanna lama thawh hlawk vak lo, mi tlemtê tih hausakna mai ni a lan bawk avang hian sorkar pawh hian a ennawn a, ngaihven thar leh a ṭul hle mai.
Ram chhung thil man, inrawihna leh sum chet velna hrang hrang hi a ram chhunga ei leh bar dinhmunin a hrin chhuah ve hrim hrim angin an sawi ṭhin a. Mizoram pawh hi sum leh pai enkawl thiam tawk lohna, kan thawh chhuah tlem leh sorkar hnathawk hlawh a san thu te hi an sawi chawk a, dikna chen a awm ngei ang. Amaherawhchu, keimah bikah chuan thil man sanna chhan tam tak hi chu sorkarin thil man a khuahkhirh lo va; dan mumal awm loh vang te, dan awm sa leh thil man bithliahte mumal taka kenkawh a nih lohna hian thui tak chu a hrilin ka hria.
Chhût dan mâwl têin han chhût ila. Tun dinhmunah hian thil man a san avang hian Mizoramah hian cheng khatin thil a leih theih zat (purchasing power) a tlem bik zual hlein a rinawm. Tun dinhmunah India rama thil leih theih tehnaah hian US rama dollar khat man hu hi Rs 20-in lei theih angin an chhut a. Chumi awmzia chu India ramah chuan a thil lei theih zat (purchasing power) a sang tihna a nih hmel. Mahse, Mizoramah hi chuan dollar khat hu thil hi Rs 20 chuan kan lei thei hmel loh viau mai, a chang chuan Rs 30 hial sen a ngai awm e. Chuvangin, kan rama thil man to uchuak bikna chhan khuahkhirh hi thil ṭul tawpkhawk a ni.
Economics lam thiamte hian ei leh bar kawnga mipui zalenna, sorkar inrawlh lohna hi ram ṭhanna atan an dah pawimawh viau a. Amaherawhchu, khawvel ram hrang hrang ei leh bar lama zalenna ram (capitalist economy)–US leh UK-ah te pawh khuan mipui mamawh thil (basic necessity service)-ah chuan sorkarin thil man a khuahkhirh ṭha hle. Keini ramah hian sorkar kan inrawlhna tur awmah hian kan en liam mai mai deuh niin a lang. Tuna kan sawi thil pawh khi mipui mamawh thil a nih mai bakah thil man tona tura ‘a kaikuang’ an nih theih avang hian sorkar hian en liam mai lova a ngaihven thar leh hi thil ṭul tak a ni.
- Dr C. Lalengkima