Written by
- PC Thangzikpuia

ZO FATE I HARH ANG U

Mi thil hre zau leh thil chik mite’n Mizo ṭawng hi ṭawng boral hlauhthawnawma a awm mêk thu an han sawi hian, ngaih sam taka, “Mizo kan awm chhûng chuan Mizo ṭawng hmangtu kan awm dâwn a, khawiah mah a boral lo ang,” lo ti mai tâwk kan awm ṭhin a; nimahsela, UNESCO-in ‘Atlas of World’s Languages in Danger of Disappearing—2010’ a tih chhuaha ṭawng ṭhenkhat, thi mai thei din hmuna ding mêk (endangered languages) a tàr lan zîngah ‘Mizo ṭawng’ a han tel ve hi mut mawh hnàr mawha neih nachâng kan hriat a hun tawh hle a ni.

Mizote hi hnam dangte nen kan inchiahpiah nasa êm êm tawh a, khawvel thil changkâng chi tinrêng nen kan inchhawp hnawk ve tawh bawk a; hêngah hian Mizo ṭawnga a sawina hming kan neih si loh, loh theih loha hnam dang ṭawnga a hming sawi ngâi thil kan ngah êm êm tawh a. Entir nân—‘computer, tablet, laptop, printer, phone, television, inverter, woofer, bulb, charger, fan, taxi, bus, helmet, calendar, pen, bucket, gas...adt.’ leh thil dang tam tak, a të ber aṭanga a lian ber thlengin loh theih loha hnam dang ṭawnga sawi ngâi tam tak kan nei ta a, hêng hian Mizo ṭawng hi a pawlh sawp nasa êm êm tawh a; nuho pangpâr khàwi chenin Sâp hming pû an ni deuh vek tawh mai a ni.

Kan office leh department hming te, kan pâwl hming te, kan hmunhma hming eng eng emaw te pawh hi Mizo ṭawnga vuah rem lo, loh theih loha Sâp ṭawng puttir ngâi an ni fur mai a. Smartphone aṭangin Internet khawvel chu kan luh chilh ve ta a, chûnga social media platform hrang hrang—‘Facebook, WhatsApp, Instagram, Twitter, YouTube...adt.’ tih ang chi rëng rëng hi hnam dang ṭawng a ni vek bawk a; hênga kan ṭawngkam chu ‘post, delete, remove, add, comfirm, mention, forward, paste, seen, block, demote, content, comment, reply, share...adt.’ tihte a ni nawk a. Print media lamah pawh Sâp ṭawng leh Mizo ṭawng a inchawh pawlh tam êm êm tawh bawk a; chanchinbu pakhata an thu chhuah täwi të hi han en mah ila, “Music Festival-ah hian beat contest competition, concert, food stall, meseum leh cultural programme-te buatsaih tura ruahman a ni,” tih a ni. Hetiang hian Sâp ṭawnga sawi loh theih loh te, Sâp ṭawnga sawi remchâng zâwk te kan ngah tawh avang hian ṭawngkâa kan inbiaknaah emaw, media hrang hranga kan thu puan leh kan thu chhuahah te hian Mizo ṭawng leh Sâp ṭawng a inpawlh chuat vek tawh mai a ni.

Mi thil hre zau zâwkte’n an sawi dan chuan UNESCO-in ṭawng hi boral hlauhthawnawma a awm theihna chhan an zir chiannaa an hmuh chhuahah chuan, ‘a ṭawng neitu/hmangtute’n an ṭawng an thlir dan’ tih hi a tel nia sawi a ni a. Mizote hian kan ṭawng (Mizo ṭawng) kan thlir dan hi a ruh langa kan sawi duh chuan kan ngâi nêp a, kan dah pawimawh lo nasa a ni tih hi zêp thu a awm lo ang. Lehkha thiam püi püi zîngah pawh, “Mizo ṭawng te chu hna zawn nân a tlâk loh êm mai!” tia mi’na Mizo ṭawng an ngaih nêpna tur zâwnga ṭawng cheh duh hi kan kat nuk mai a ni. Mizo ṭawng âi chuan Sâp ṭawng kan ngâi sâng zâwk a, kan dah pawimawh daih zâwk bawk a; chuvangin, keimahni khaw tual ngeiah, kan mit hmuh lâi ngeiin Sâp ṭawng chuan Mizo ṭawng hi pawlh sawpin, a luah lan ṭan ta mêk zel a ni.

Mizoram Legislative Assembly chuan kum 1974 daih tawhah khán ‘Mizoram Official Language Act, 1974’ a lo pass tawh a. A hnu daih August 15, 1987-ah khán sawrkâr indawr tawnnaah Mizo ṭawng chu ‘official language’-a hman turin sawrkâr chuan ‘gazetted’-ah a lo chhuah tawh bawk a; nimahsela, Mizoram chhûnga kan office-a lehkha kal vel leh sawrkâr thu chhuah ang chi rëng rëng hi han en ila, Mizo ṭawnga ziah ve theih rengah pawh Sâp ṭawng veka ziah a ni zel mai hlawm si a nih hi! Hei hian Mizote’na mahni ṭawng kan dah pawimawh lohzia leh, Sâp ṭawng kan ngaih sàn zâwkzia leh kan dah pawimawh zâwkzia a ti lang chiang êm êm mai a ni. Kumin (2025)-a ruah sûr leh thli tleh avanga sawrkârin sikul chawlh a puanah pawh khán zir lâi nu leh pa, a tam zâwk thingtlâng hna thawk, Sâp ṭawng käwi khat pawh hre lote hriat tur khán bawrhsap pakhat tih loh, district hrang hranga bawrhsapte khân Sâp ṭawng kherin thu an chhuah a nih kha! Keimahni ṭawng ngei, kan state chhûnga official language atâna pawm ni bawk si hi sawrkâra kan official-te hian hnuchhawnin, hnam dang ṭawng (Sâp ṭawng) hi dah pawimawhah an nei zâwk zel a; Mizo ṭawng chu Sâp ṭawngin a bawh bet mêk zel a ni.

Hetianga keimahni khaw tual ngeiah pawh keimahni ṭawngin ngaih nêp leh rah beh a hlawh mêk zel lâi hian, ni tina kan ṭawngkamah hian Mizo ṭawnga sawi âia Sâp ṭawng han rawlh mai remchàn zâwkna hi a tam êm êm tawh mai bawk si a, chu vang chuan Mizote hi Sâp ṭawng leh Mizo ṭawng chawh pawlhin kan ṭawng hi a ni ber tawh mai a. Aizawl aṭangin Serchhip thleng lek pawh zin dâwn ila, “Counter-ah sumo ticket ka cut,” kan ti a, Mizo ṭawng leh Sâp ṭawng chawh pawlhin kan ṭawng a ni zel tawh a. Mizo chhùl chhuak ngei ni ve si, kan ṭhalâi—‘Freddy, Lowrance, Cindy, Linda...adt.’ tih hming pûte chuan, “Surprise visit an rawn nei,” te an ti a, “Ka work out dâwn,” te an ti a, “Kan dine out,” te an ti a. “Kan free deliver thei,” te an ti a, Sâp hming pu chungin Sâp ṭawng leh Mizo ṭawng chawh pawlhin kan ṭawng ta hlawm a nih hi!

Hetiang taka Mizo ṭawngin Mizote ngei zîngah pawh ngaih sàn leh dah pawimawh a hlawh loha, Sâp ṭawngin ngaih sàn leh dah pawimawh a hlawh zâwk avanga Mizo ṭawng chu ṭawng chawh pawlh—Mizo ṭawng leh Sâp ṭawng inpawlh—a nih mêk tawh lâi hian, Mizo ṭawng hmabâk zel tur hi ngun taka han ngaihtuah hian a thim ṭan hle tih hi hai rual a awm lo a. Bhasha Research & Publication Centre hnuaia thawk mi thiam säng thum (3000) chuangin survey an neihah chuan, kum 50 kal ta chhûng khán India rama ṭawng 220 chu a thi hman nia tàr lan a ni a; chûng bâkah chuan ṭawng ṭhenkhat, a hmangtute an thih zawh emaw, a ṭawng neitute’n an thlahte hnena mahni ṭawng hmang uar tura an zirtir loh vang emawa thi mai thei din hmuna ding mêk ṭawng 150 zet a la awm bawk nia tàr lan a ni a.

Heta mi thiamte’n survey an neiha an report, India rama ṭawng ṭhenkhat thi mai thei din hmuna an dinna chhan an sawi—‘a ṭawng neitute’n an thlahte hnena mahni ṭawng hmang uar tura an zirtir loh vang’ an tih hi ngaih liam mai mai chi a ni hauh lo a. Hetiang taka keimahni khaw tual ngeiah pawh Sâp ṭawngin Mizo ṭawng hi a pawlh sawpa, a luah lan mêk tawh lâi hian, ‘Mizo ṭawng hman uar a ṭùlzia’ àupuitute awkâ chuan bengkhawn a la hlawh thei chuang rëng rëng lo a. A pâwl ang zâwng pawhin ‘Mizo ṭawng hman uar kum’te hial pawh han puang ṭhin mah sela, Mizo ṭawng hmâ khua tur dâwn chunga, a taka hmâ la tak tak kan awm ngäi lo.

Kan tu leh fa, ‘tum-bai-lek’ zir rual lek lekte inawm tleina hla te hi han en ila, Sâp nursery rhyme, “Wheels on the bus’ tih te a ni nghal tawh a. Sikul an rah ṭan aṭangin English medium-ah kan kàitir a, Mizo alphabet ‘A AW B’ âiin ‘A B C’ an thiam hmasa zâwk a, ‘ka läwm e’ tih âi chuan ‘thank you’ tih te chu lam nuam an rawn ti nghal tawh zâwk a. Zirna kài làwn an zawh chhoh zelnaah pawh Sâp ṭawng an thiam phawt chuan Mizo ṭawng chu thiam lo mah se pawi tihna kan nei tawh lo niin a lang a; Mizo ṭawnga sawi ve theih rengah pawh Sâp ṭawng rawlh tam thei nih te chu changkànnaah kan ngâi ta zel zâwk a. He thu ka ziah mêk lâi pawh hian Facebook-a an thu post pakhat hi ka hmu, “Driver pakhatin min lo molest,” a ti! Kawng kam leh hmun pawimawh eng eng emawa kan thu tàr rêng rêng pawh hi han en ila, mahni ṭawnga ziah theih rengah pawh Sâp ṭawng ngata ziah kher tur emaw ti tlat hnam kan ni. Hetiang taka a lo a luata mahni ṭawng âia Sap ṭawng ngâi sâng zâwk hnam kan nih avang hian, ‘Mizo ṭawng hmang uar’ tura inzirtirna lam rêng rêng kan hawi hlawm lo; hei vang hian mi thiamte’n India rama ṭawng boral mai thei din hmuna dingte, ‘a ṭawng neitute’n an thlahte hnena mahni ṭawng hmang uar tura an zirtir loh vang’ an tih hi Mizo ṭawngina tuna a hun tawng hi a ni ta mêk a ni.

UNESCO chuan khawvela ṭawng hrang hrang hi hlâwm ruk (6)-ah a ṭhen a, Mizo ṭawng hi ‘Vulnerable languages’ an tih zîngah a dah a. Naupangte pawhin inbiak nâna an la hman; amaherawhchu, a hmanna bial zîm të, hlìam palh tuar thei leh hlìam palh a niha boral thei dinhmuna ding a ni. Mizo ṭawng hi kan tu leh fate pawhin inbiak nâna an ṭawng hman chu a la ni ngei mai a; amaherawhchu, Mizoram chhûng leh Mizoram pâwna Zo fate’n Mizo leh Mizo inbiak nâna kan hman bâk tih loh chu kan hmanna bial hi a zim êm êm a. Chutih lâiin a ṭawng neitu ngei keimahni hian kan hlìam mêk a, hlìam püi a tuar mêk bawk tih hi kan ngaihtuah ngäi em?

Mi ṭhahnem ngâite’n Mizo ṭawng hman dan dik, ṭawng kau chheh dik leh thu mal hmanna dik te, grammar aṭanga ziah dan dik zâwkte sawiin Mizo ṭawng humhalhna thu han àupui ṭhin mah sela, kan benga rawngah a lût lo a, zawm a hlawh lo! Ṭawng humhalh kawnga khawvela pâwl lian leh langsar tak UNESCO leh a dangte pawhin ṭawng humhalh nâna pawimawh an tih zîngah chuan ‘media’ hi an dah pawimawh hle ṭhin a. Mizote pawh social media kan tih mai, ‘Facebook, WhatsApp, twitter, Instagram, YouTube...adt.’ -ah kan phusa luih luih vek tawh a, hênga kan phusaknaah hian Mizo ṭawng humhalha ti hma sawntu nih âi chuan Mizo ṭawng hlìamtu kan ni zâwk zel a! Facebook leh WhatsApp vela kan thu post leh comment te hi han en ila, Mizo ṭawng dik lo burû püi püi hmangin Mizo ṭawng hi kan nghaisa reng a; YouTube lamah ni se, Mizo ṭawng dik lo tak tak hmangin Mizo ṭawng hi zahpah der eih lovin kan sawisa chàmchî reng bawk.

Hêngah hian mi ṭhahnem ngaite’n a dik zâwk lo sawi ve sateh ṭhin mah sela, ‘vut laka vawih’ ang chauh hi a ni zel mai a. Sâp ṭawng sipel pakhat chauh pawh tih sual kan hlauh lâiin, Mizo ṭawng chu hlìam pui kan tawrhtir mawlh mawlh hreh si lo a nih hi! Mizo ṭawng hi Sâp ṭawngin a pawlh sawp nasat tawh lâi leh, a luah lan mêk tawh lâia, a ṭawng neitute ngeiina hetianga hlìam pûi kan tawrhtir mêk bawk si avang hian, chîk taka Mizo ṭawng hmâ khua zel tur han thlìr hian, Mizo ṭawng hi ICU khuma a muta, a mar phu chauh kan en hun hi a hla tawh lo mai ang tih a hlauhawm tak tak ta a ni.

French linguist, Claude Hagege chuan, “Ṭawng hi thu mal awm khâwm satliah mai ni lovin nunna nei, culture siamtu, thil hrang hrang suih zawmtu leh awi nungtu a ni a; ṭawng a thih rualin a chenna culture pawh a bo ve nghal ṭhin,” a ti a. Mi thiamte chuan, "Ṭawng a boral chuan a ṭawng neitu hnam pawh a boral ve nghal ṭhin,” an lo ti bawk a. Linguist-te chuan kum 2100 a lo inher chhuah meuh chuan khawvela ṭawng zaa sawm kua hi chu hman an ni tawh dâwn lo niin an sawi bawk a; chutih lâiin UNESCO-in ṭawng boral mai thei din hmun hlauhthawnawma ding mêk zîngah Mizo ṭawng hi a lo telh ve mêk bawk a. Hêng hi ngun takin ngaihtuah ila, kan ṭhangharh loha tun ang renga kan inthlahdah mai mai reng chuan Mizote hian ‘kan ṭawng’ tia sawi tur hi kan nei lo thuai ang a, Naga leh Assamese ṭawng chawh pawlh, ‘Nagamese’ an tih tâk ang mai hian Mizo ṭawng leh Sâp ṭawng chawh pawlh hi kan ‘common language’ a la ni thuai ang a, a ṭawng hausa zâwk leh chak zâwk, Sâp ṭawng hian Mizo ṭawng hi a la nêk ral thuai ang a; kan ṭawng a boral chuan Mizote pawh hi kan culture leh kan identity a bo tawh ang a, hnam boral kan ni ve nghal dâwn a ni.

Chuvangin, Mizo ṭawng hi Sâp ṭawngin a nèk ralna tur laka kan hum him a ṭül a, kan chàwi sàna kan hman uar a ṭûl a; a dam khaw chhuah zel theih nân tha püi thawha ṭan kan lâk a hun tawh a. Khua kan tlài hmâ ngei hian Zo fate i harh ang u. 

- PC Thangzikpuia