VANTLANG SUALNA CHI SARIH
Mahatma Gandhi khan India thara awm lo se la, a duh ngawih ngawih vantlang sualna chi sarihte kha a sawi hunlai chu lo rei tawh mah se la, tun hun atan pawh hian a la pawimawh reng tho avangin han sawi thar leh teh ang.
INNGHAHNA NEI LO POLITICS (Politics without Principle)
Politics chu kan hria a, Greek ṭawnga ‘Politikos’ tih aṭanga Politics tih hi rawn kal a ni a, chu chu Latin chuan ‘Politicus’ tih a niin a awmzia chu mimal emaw, pawl emaw, khua leh tui ṭhatna tura kaihhruaina leh dik taka an chanvo ṭheuh an chan theihna tura rorelna dik kenkawh, dan leh thupek, hnam leh chi leh chi inkara inunauna ṭha thlen tura thawh leh hnamzia rang humhalh leh, ramri kham fel leh mipui vantlang ṭhatna tura kawng tinrenga thawhte a ni. Kum 1749 aṭangin Politics tih ṭawngkam hi hman tana hriat a niin Mizo zingah chuan kum 1922 aṭangin kan hmang ṭana ngaih a ni.
Mizo zinga Politics lungphum phumtu Telela khan kum 1922 July thlaah Bawrhsap leh Lalte chuan mipui tana phurrit an siam dan hi kimchang taka ziakin, Rev. DE. Jones hnenah pein Bawrhsap hnena thlensak turin a lo ngen daih tawh a. Chutianga a hmalak chhoh zelna avang chuan thlawptu pawh a nei zel bawk a, kum 1926 a lo thlen meuh chuan Bawrhsap ngaimawh thamin thawm an lo nei hman tawh a, khap beh an rawn tum nghal ṭhinin, Oct. 22, 1926-niah phei chuan zing ni chhuah hma hian Assam Rifle 2nd Commandant sipai 60 rual chu Asst. Superintendent ho chuan Telela, Ṭhuama, VZ. Biaka, Saikunga, Chawnghnuaia, Chawngdailova leh Thanzuala te chu an lehkha pawimawh zawng zawng nen anmahni In ṭheuhah an man ta a ni.
Hetianga hmalakna hian innghahna bulfuk tak neiin mipui aiawh tak meuhin Telela leh a ṭhiante chuan hna an thawk a, chu chuan mipui thlawpna pawh a hlawh ṭha em em a ni. Kum 1946-a R. Vanlawma hoa Mizo Union ding ngei pawh khan innghahna mumal tak an nei bawk a ni. Vawiin thleng hian Political Party hrang hrang lo awm zel bawk mah se la Mizo Union ang tluka thawmna hi a la awm lo hial awm e tih tur a niin, an thawm kha a nain hmun tinah mipui thlawpna pawh an dawng ṭha em em ṭhin a nih kha. Nimahsela an hun hnuhnung lamah chuan Congress Party chuan a lem ral zo ta a, MU ropui tak ṭhin chu a lo reh hlen ta a ni.
MU reh hlenna chhan hi sawi tur tam tak a awm thei ang a, a pawimawh ber nia hriat chu an hun hnuhnung lamah khan rintlak turin leh rinngam turin hruaitu an awm lo a ni. Hetiang hi vawiin hunah ngei pawh awm theih a nih avangin Politics Innghahna nei mumal lo tak takte chu reiloteah an ral leh thuai tho ṭhin a ni.
THAWKRIM LOA HAUSAKNA (Wealth without Labor)
Tun hma chuan Africa ram khu Kumpinu leh Dutch-hoten an awp ṭhin a, Lunghlu leh Rangkachak te a tam a. Chu bakah mihring an mawlin an rethei em em ṭhin bawk a. Europe leh America-ahte sala chhawr atan sumdawn nan an hmang ṭhin. Kan hla hriat lar tak, “Khawngaihna mak, mawi leh duhawm” tih phuahtu Rev. John Newton-a pawh hi a pianthar hma chuan Africa rama mi hângte ram danga hralha sumdawng ṭhin a ni. Africa ram hi a lum a, Malaria-te a tam a. Chubakah a mi chengte hi mi kawlhsen, tualthah pawh pawisa lo an nih avangin mingo ho hian an awmchilh peih loh avangin ralkhat aṭangin an awp ṭhin a. Awlsam taka an awpbeh theih nan sum leh pai atchilh turin pawisain an vûr nghek nghek ṭhin a, hman ṭangkai dan tur an zirtir si lo va. Tichuan, Africa ram hruaitute chu thuneihna leh pawisa inchuhin an phèk buai ta ṭhin a. Kumpinu sawrkar chuan London aṭangin an duh ang angin an tuai vir thei ta a ni. Hruaitute'n thuneihna leh sum leh pai ringawt an atchilh tak avangin ram venhimna leh hmasawnnate chu an thlahthlam a, sum hmuh theihna a nih phawt chuan eng hmanrua pawh hman an hnial lo.
Chutiang chuan Corruption leh ralthuam leka helna a hring a, vawiinah chuan Africa ram tam ber chu helte vangin ram ralṭi a lo ni ta a, tualchhung buaina avangin sawrkar ngelnghet a ding thei lo va. Hruaituten ram venhimna leh hmasawnna an ngaihthah avangin an ṭâm em em reng a, ei tur neih loh avang leh helho hlauhna avangin mi maktaduai tel ram dangah an tlanchhia a. UNO-in Peace Keeping Force te tirin cheng tluklehdingawn tela a ṭanpuinate chuan awmzia a nei hlei thei lo a ni. Heta tang hian thawkrim loa hausakna rahchhuah chu kan hrethiam mai awm e.
INHLANNA TEL LOA PATHIAN CHIBAI BUKNA (Worship without Sacrifice)
Mizoram hi za-ah za kristian kan ni tia kan sawi ṭanna kha kum tam pawh a la liam lo mai thei e, tunah chuan Za-ah sawmriat leh pasarih vel chauh (87.2%) kan ni ta. Hei hi a chhan ni ber tura ngaih chu Inhlanna tel loa Pathian chibai buk kan uar vang a ni awm e. Vanlalsailova hla angin ‘Sual haw lo, mualpho hlau mai ringtu’ hi kan tam viauin a rinawm. Ringtu kan nihna hi silhfen anga min thuam mawitu a ni lo a, rawngbawltu kan nihna hi kan inchawimawina ni hek loin Krista anna kawnga ṭhang lian tur zawk kan ni.
Thuthlung Hlui huna rawngbawltu fakawm tak takte angin kan chinralna apiangah Pathian a ropui ṭhin tur a ni; Abrahama khan a fapa Isaaka kha a hlan tak tak ngamnaah a nih kha Pathian ropuina leh thiltihtheihna a hmuh a, Mosia ngei pawh khan hmuh theih loha chu a hmuh tlat avangin a nih kha hrehawm tam tak a tawrh ni. Rinna avanga nunna hlu tak hlantute kha an zahawm asin; Lunga denin an awm a, thingzainaa zai bunin an awm a, thlemna an tawk a, khandaiha sahhlumin an awm a; beram vun leh kel vun sinin an vakvai a; rethei takin, hrehawm takin, tihduhdahin an awm a ni.
CHHIA LEH ṬHA HRIATNA TEL LOA DUHTHLANNA (Pleasure without Conscience)
Khawvel Indopui Pahnihna chawkchhuaktu tih hiala sawi ṭhin Adolf Hitler kha a vanglai chuan ropui tak a ni. Kum 1933 – 1945 chhunga German Chancellor a nih khan hotu ber nih kha nuam a ti viau ṭhin a, a thuneihna hmangin thil rapthlak tak tak a ti a, Juda hnam mi maktaduai 20 chuang nunna laksakin rapthlak takin a tihlum hial a nih kha. Vawiin hun thlenga German mipuiin an la zahpui khawpin a nunrawng a, ṭhangtharte tan hian zahna a la thlen reng a ni. April 30, 1945-ah chuan túr chak tak Cyanide an tih chu eiin thih a tum a, a tur ei chu ring zo loin ama silai ngei hmang chuan a lu-ah chuktuahin a inkap ta a ni.
Feb. 5, 2023 nia American Hospital Dubai-a boral ta Pervez Musharraf ngei pawh khan thuneihna leh thiltihtheihna a chan lai ngat phei chuan mi zawng zawng chunga leng ang maia inngai ṭhin a ni hial awm e. Kum 1991 – 2008 chhunga Pakistan ram hruaitu nia President a nih lai khan ram tan thil pawi tak tak a tiin thubuai lian tak tak a neih phah a, kum 2019-ah phei chuan Pakistan Special Court-in kum 2007-a Emergency a puan chungchangah thi turin a chungthu an relsak hial a nih kha.
Mi dang tam tak sawi tur a la awm ang a, nakin hun ngaihtuah loa vawiin huna kan duh dan ang ringawta hun kan hmanna hian, lungngaihna min la thlen ṭhin tih hi Hitler-a leh Pervez Musharraf chanchin aṭang hian kan hre thei ang.
NUN NENA INZAWMNA TEL LOA ZIR THIAMNA (Education without Character)
Hostela hun tam tak hmang thinte hian khawtlang nun an hre lo tiin an sawi ṭhin a, a dik mai thei e. Hostel chu mahni In ang a ni lo a, chhungkuaa chenna a nih hek loh avangin mi dang nena chenho mai bakah khawtlang nun chu a hriat loh theih viau pawhin a rinawm. Thiamna sang tak neia hawihhawmna nei hauh lo pawh kan ṭhalai zingah an tam ta hi a pawi hle mai a, he lam hi inzirtir thar leh pawh kan mamawh viauin a hriat.
Mihring tu mah hi mahnia awm thei kan awm loh avangin chhungkua mi bakah ṭhen leh rual kan mamawh a, chumi nei tur chuan keimahni hian mi dang nena chenho kan thiam tur a ni. Mizo Politician zinga vawiin thlenga a hming kan la lamrik reng ṭhin HK. Bawihchhuaka kha ṭhenrual kawm thiam an tiin a Inah hian mi an chuangkai deuh reng ṭhin an ti a, chu chuan a Politics zin kawngah ngei pawh fak a hlawh phah a ni. Pu Lalthanhawla pawh hi ṭhiante tana ‘last coin’ pawh ui lo tia sawi a ni ṭhin a, vawiin thleng hian ṭhen leh rual a la ngah em em reng a ni.
RILRU DIK LEH ṬHA TELLOA SUMDAWNNA (Business without Morality)
Khawvel sumdawnna company lian tak tak; Tata, Reliance, Wipro, Amul, Parle, Nirma, Godrej, Asian Paints, Kotak, Mahindra, Rasna tih zawng zawngte hi Gujarat sumdawngte Company vek a ni. Anni chuan sumdawnnaah hian ṭum khata hlawkna ringawt thlir loin an tu leh fate thlenga sum hmuh theihna tur an thlir zawk a ni. Singapore rama Bawnghnute zawng zawng deuhthaw khi Gujarat aṭanga thawn a ni a, Afghanistan-a Tomato an ei zawng zawng pawh Gujarat aṭang bawka thawn a ni. Chumai chu a la ni lo, Canada rama Alu an ei tam tak pawh chu Gujarat bawk aṭanga thawn a ni asin.
Kum 1924 daih tawhah khan Father of Chinese Republic tia hriat lar Sun Yat Sen (1866–1925) chuan heti hian a sawi a, ‘China hian Compass kan hmuchhuak a, Printing Press kan siamchhuak bawk a, thleng leh no tlè siamna; porcelain kan hmuchhuak a, silai-zen kan hmuchhuak a, thingpui fe leh silk puan tah dan kan hmuchhuak bawk a. Ram dangte hian kan thil hmuhchhuahsa hmang hian nasa takin thil an siam ta. China hian nasa takin ṭan kan la ang a, khawvela ram hausa ber pakhatna hi kan ni thuai thei dawn a ni tih kan hriat a ṭul. Tunah chuan engtin nge pakhatna kan nih theih dan kawng chu? Kan thlahtute thurochhiah pakhat chu chaklote chu khai ding ula, a lian leh hausate chu beng hniam ula tih a ni a, chu chu muanna leh mi tinte dikna leh zahawmna kenkawh theihna kawng a ni. Chu chu a ti thei lo a nih chuan eng atan nge China hian a thiltihtheihna leh chaknate chu a hman tak ang? Hetiang atan hian kan inhmang ṭangkai tur a ni dawn lo'm ni le?' tiin a lo sawi a, tunah chuan China chu khawvel ram ropui te zingah a lo awm ta a, keini thlengin kan bungrua leh incheina engkim mai hi China aṭanga siam vek emaw tih mai tur a ni ta a nih hi.
PATHIAN TEL LOA THIAMNA (Education without God)
Thuthlung Hlui huna Pathian rawngbawltu Josepha, Mosia, Daniela, Nehemia, Mordekaia leh Estheri-te ngei pawh kha Pathian ṭihna nen ram rawngbawlna an lo nei tawh a nih kha. Pathiana innghat tlat chungin hun an hmang a, an thiam leh an finna chu mipui tana hmangin Pathiana rinawm taka hun an hman avangin vawiin thlengin fak leh chawimawina kan la hlan a ni. Anni mai bakah mifing tak takte leh mithiam tak takte pawh hian Pathiana rinna nghet tak an neih avangin an nun tluang takin an lo hmang tawh ṭhin.
US President zinga langsar ber ni hial tur Abraham Lincoln khan mawhphurhna rit tak leh lian tak President dinhmun a chelh tirhah chuan Feb. 11, 1861-niin Springfield-ah heti hian thuchah a sawi a; 'George Washington-a chu a innghahna ber Pathian hruaina tel lo kha chuan tih theih nei loin hlawhtlinna a hmu hauh lo kha a ni a. Chutiang chiah chuan kei pawh, Washington-a innghahna Lalpa bawk lo kha chu tun hunah hian belh tur leh innghahna tur dang reng reng ka nei lo. Tichuan, ka thawhpui duhtakte u, chu Pathian chak leh Thiltitheia awmpuina leh kaihhruaina tel lo chuan heng mawhphurhnate hi ka tan hlenchhuah rual a ni lo. Chu Pathian khawngaihna leh kaihhruaina chu kan dawn ngei theih nan in mi ṭawngṭaisak hi ka mamawh tak meuh a ni. Chu Pathian hruaina nen erawh chuan engti zawng maha hlawhchham theih a ni lo thung,' tiin.
- Mahmuaka Chhakchhuak