VANAPA THLAN ZAWN CHHUAH DAN
Kum 1977 May ni 20, Zirtawpni-ah North East Hill Area-te Shillong-a intawk khawm thu pass zingah, 'Mahni hnam pasalṭhate, an thlân leh hmun pawimawhte chhinchhiah ni se' tih a tel avangin Pu C. Chawngkunga chuan ni 29.7.1977 aṭangin Vanapa thlan zawn hna chu Champhai aṭangin a ṭan a. Ni 4.8.1977-ah Hnahlanah upate a kawm a,Vanapa thihna hria an awm lo. Ni 12.8.1977-ah Khawdungseia awm Vanapa tuchhuan 3-na Mamtuka a kawm a. Ani chuan Vanapa chu Manipur-a thi niin a lo sawi. Ni 15.8.1977-ah Mamtuka nau Engliana Ngopaa awm chu a kawm bawk a. Ani chuan engmah a hriat loh thu a lo hrilh a ni. Mamtukate unau meuhin an pu Vanapa thihna an hriat loh chuan an tu leh fate chuan an hre dawn lo tih a chiang nghal mai a; thu dik lo hmanga hruai kawi theih an awm a nih ngawt loh chuan!
Kum 1990 vel khan Pu, Prof. Darchhawna'n Art & Culture Department Director a nih laiin Vanapa thlan a lo zawng tawh bawk a, mahse a hmuh loh avangin a vanduaithlakin a tlawmthlak hle nia a hriat thute a sawi hial a. A tháwmah hian Rabung leh Aiduzawl YMA-te chu harh chhuakin, heng mi pathum- Lalluti, Hrangkima leh Aitlangite’n Zawlnghakah Vanapa thlan a awm thu an lo sawi chu hre chhuakin, Pi Lalluti (Vanapa tunu) chu 1992 kum tirah an kawm a. A thusawi chu Tape recoder-ah dah a ni. Mi dang hi chu an boral hman tawh a, Hrangkima thusawi hi a ṭhiante hnen aṭangin hriat leh a ni a. Tin, Pi Aitlangi fapa Pu Lalhnuna chu kum 93 niin tunah a la kawm theih.
Pi Lalluti thu dawnna ber chu a pi Chêmtheri a ni. Chêmtheri hi Vanhnuailiana Tualtea a awm laia a awmpui a ni a, Liankhama indang khan Zawlnghak thlengin a awmpui zel a; Liankhama in aṭangin pasal a nei a, an fapa nupui chu Lalluti hi a ni a. Chêmtheri hian a mo Lalluti hi thu a lo hrilh hnem hle a. Pi Lalluti kawmna thute chu Art & Culture Department-ah thlen a ni a. Anni’n Pu C. Laitanga, Dy. Director chu Rabungah an rawn tir a. Zawlnghakah kalpuiin Vanapa phumna hmun nia rin, lunga la inhung lai chu an hai a, ruh mumal hmuh tur a lo awm tawh lo va. Chulai velah chuan Liankhama thlan lo chu lungphun dang hmuh tur a awm lo. Vanapa thlan lung pawh a tirah chuan phun a ni na a, Zawlnghak hi lo atan an neih fo avangin a lungphun chu a bo tawh a ni.
Thu a chian tho avangin kum 2004 May thla khan Zawlnghak chu nemngheh turin sawrkarin hma a la a, All India Radio Aizawl-ah te puan a ni a, sawi duh nei tan hun an hawng bawk a; hun tawp dawnah Hnahlan lam aṭangin sawiselna a luh avangin Zawlnghak chu nemngheh lohin a awm ta hrih a ni.
Chanchin ngaihven zui zel a ni a, Zawlnghak sangkhua a din laia awm vete thu sawi leh, kum 1930 laia lal Thanzualaho Zawlnghaka an awm laia zinte thu sawi hriat belh zel a ni. Chu'ng thu hriatna hnârte chu: Lalkaii, Chawngkili, Chawngrivungi, Tlânchina, Chalṭhianga, Darropuii, Hualchungnunga, Hrangchuailovi, Chhunhrangate hi an ni. An thusawi chu a tawi thei ang berin hetiang hian khai khawm a ni e:
"Zawlnghak awm laiin Vanapate chu vêng chhak lama awm an ni. Zawlnghak naupang ṭhenkhat chuan 'Ka pu kut phek' tiin an ko mai ṭhin. Vawi khat chu pasalṭha ram chhuak Bûk nghak turin a kal ve. A fapa Ralduha, sakei hliamin a seh hlum a, Vanapa chuan, “Engmah lah kan ni tawh si lova, tha chu a va na duh em,” tih thu a sawi ṭhin. Liankhama leh Bawrhsap (RB Mc Cabe) te inbiak laiin lal leikapui aṭangin a lo thlir ve. Vanapa thih ni-ah mi an tam hle a, an duhsak êm avangin Liankhama thlân bulah phum a ni, a thlan bulah Hlai kung, Hmawng phuar a ding a, a thlân lung atan mum lam deuh phun a ni a, chutah chuan selu lem leh fei ni awm tak hi a awm, a thlan bul lawkah tui luan kawr pawh a awm," tih te a ni. He Kawr hi an tui tlan pakhat, khaw chhunga luang niin, ‘Luipui’ tih a ni.
Vanapa thlahte kawmna: Kum 1977 aṭanga kum 2007 inkarah Vanapa tuchhuan, Pute- Mamtuka, NE. Khawdungsei, Engliana, Ngopa, C. Chawnglianchhinga, Aizawl Mission Vengthlang, C.L. Kima, Sikulpuikawn, C. Ṭhasiama, Bawngkawnte chu kawm vek tawh an ni a, an pu thihna an hre lo ṭheuh a. Pu C. Chawnglianchhinga hian, “Kan pu Vanapa thihna hi ka pa Zumura pawhin a hre lo,” a ti a ni. Hetiang a nih hnu, kum 2010 aṭanga Tuiṭhoh kam chu Vanapa thihna, chhungkaw thu inhlanchhawn anga sawi a lo awm thar ta hi a mak hle! Thu dik lo hmanga inhruai kawina a awm a ni ang.
Lung phun thu: Vanapa kha kum 94 vela upa niin a thi a, a lungphun a bo tawh avangin, ni 17.3.2007-ah Rabung leh Aiduzawl YMA -ten lung dang an phun a. Pu C. Chawnglianchhinga pawhin a dam laiin lawmthu sawi nan leh ṭanpui nan cheng sangkhat a pe a ni. Zawlnghak sangkhua a din chhunga thi zat hriat theih chin chu pasarih an ni a, chu'ng zinga pali chu Vanapate chhungkua an ni. Chu'ngte chu - Amah Vanapa, a nupui Chhawnthangi, an fapa Vanchiauva nupui Chawngthangi leh, an fapa naupang ber Ralduhate an ni. Heng mite hriatrengna lung leh, Vanapa hnung zuitu pasalṭha, Zoram hmun hrang hranga thite hriatrengna lung nen, Vanapa lungphun kiangah ni 15.5.2023 khan phun a ni a. Heng lung phunte hi ni 14.6.2023 khan Pu R. Lalzirliana, Art & Culture Minister chuan a hawng a, Minister a nih chhungin A&C Department aṭangin pasalṭha lung phun nan te, Vanapa Tuikhur siam nan leh, Zawlnghak kawng siam nante a vaiin cheng nuai li hmuh a ni a, kan lawm hle a ni.
*Vanapa thlan tlawh turin kan sawm a che u.
- Kawlchhawna Ralte
PH : 8798764113