Written by
~ Zonunkima

Brig. T. Sailo leh zirna

Brigadier Ṭhenphunga Sailo, pa hmingthang leh Mizo political history-a hming dai tawh ngai lo tur hi Mizote tana a thawh hlawkzia chu sawi leh chuan vak a ngai tawh awm lo ve. Hruaitu nih tlin, mize nghet tak nei, pa hruanghrau nâ tih tur ni si lo, nêm chuang hauh si lo a ni a, mi chengvawng tak, a hun taka thil ti duh ṭhin mi a ni. Mi dang chu lo pelhê deuh pawh ni se, ani erawh ama ṭhat ang anga ṭha tawp, mi khirhkhiap tak a ni. Ram leh hnam tana mi hlu em em mai, hmathlir felfai leh thui tak nei mi a ni bawk. A lehkha zir lai chhung zawng khan nun awlsam tak a nei bik lohzia te, kawng bumboh leh harsa tak aṭanga a beih dan ngaihnawm zet hi zirlaite tan pawh an zir laia telh tlak khawpa entawn tlak a ni.

Amah hi Lunglei Ṭhuampui lal Vanchheuva fapa a ni a. A nupui pahnihna, lunglei melkhat nula Hrangvungi hrinsak a ni. Lehkha thiam lo nupa tih takah a pian ni leh thla pawh an lo chhinchhiah lem lo va, kum 1922 march thla vel ni awmin an chhutsak ta tawp a ni.

A pa Kristiana a inpek ve duh loh avangin a nu leh pa an inṭhen a. Kum 9 a nihin an khua Melkhat aṭangin Lunglawn Lower Primary School-ah a lut ṭan a, kum 1932 khan kum 10 mi niin a pass ta a. A zir chhung hian a ti ṭha ngai lem lo va, a ti chhe lem lo bawk a, a vantlang tihna a ni ber ang.

A nu chuan lehkha thiam pawimawhzia a hriat avangin M.E. School (pawl 6) tal zo ve se a tih avangin Serkawn aṭanga mêl khat leh a chanve leka hla Zohnuaiah a pempui a. Serkawn chu English Baptist Mission hmunpui ME School awmna a nih vanga pêmpui a ni. A pa lalna zar zovin stipend a dil ve a, a hmu ve hlauh. Thla tin Rs 4 stipend a dawng ta ṭhin a. Kum 1933-ah M.E. School-ah boarder angin a lut a, pawl 3-a zawm a. Syllabus a lo zauin a lo har ve ta bawk nen, Lower Primary a kal lai ang bawkin zirna lamah a sang lem lo hle. Arithmetic leh Geometry-ah a chak lo zual em em a. A hawrawp a chhe em em a, sikul a kal chhung zawngin an pawl apiangah hawrawp mawi lo ber a ni tluan zak a.

Kum 1935 March thla vel khan a ni ta awm e, "Zirna lama ka pian tharna," a ti mai a, a nun khawih danglamtu chu mak tak maiin a lo thleng a. Ni khat chu arithmetic-ah homework har deuh mai an zirtirtuin a pe a, a ṭhiante chuan harsa ti lo takin an chawk chhuak thei mai a. Ani erawh rei ngial a beih pawhin a chawk dik thei ta tlat lo mai a, a rilru pawh a beidawng hman hle. Chutia buai taka a awm lai chuan ṭawngṭai inkhawm dar a rawn ri a, an hostel-a an zan tin tih dan a ni a. Ṭawngṭai inkhawmnaa tel tur chuan rilrua a maths chawh mek ngaihtuah ṭeuh chung chuan a kal ta a. Chu inkhawmah chuan a maths thiam loha pui turin Pathian hnenah a ṭawngṭai ta a.

Ṭawngṭai inkhawm an neih zawh ve leh room-ah a kir leh nghal a, a chawh chhunzawm leh nghal tharh a. Vawi khatnaah mak tak maiin a ti dik ta thlap mai. Pathianin a ṭawngṭaina a chhang tih a hria a, heta ṭang hian lang thei khawpin a zirna kawngah hma a sawn ta a. Kum tawp pawl 5 final examah chuan a pumpuiah 2-na a ni pha ta hial a ni.

Kum 1936-ah pawl 6 a zir chuan pakhatna nih a tum em em a, chhim bial pum puiah scholarship pakhat chauh a awm a. Pakhatna a nih loh chuan scholarship a dawng thei lo vang a, lehkha pawh a zir chhun zawm thei tawh dawn si lo va. A pa duhthusamah erawh chuan pawl 6-a pass ve leh nupui neihtira a bula cheng reng tawh tur leh lal rorel dan te, khua leh tui enkawl dante zirtir a duh a. Ani erawh chuan lal nih chu duh lovin a hreh em em a, lehkha zir zawm zel a lungkham ber zawk a ni.

Zirna kawngah hma a sawn zel a, English leh Mathematics ah phei chuan an pawlah a thiam ber a. A a tui chilh a, a innawr kal peih bawk a, rei lo teah zirtirtu leh a ṭhiante mak tih khawpin hma a sawn ta deuh deuh a.

Kum 1936 November thla chuan final exam an nei a. A zir nasat deuh vangin a taksain a zo lo va, a ni 2-na aṭangin a dam lo ta tlat mai a. Khawsik leh lu nâ nei chungin a exam lui zel a. Geometry an exam lai phei chuan exam hall-ah a luak hial a, namenlovin a zam ta a. A u Zautei hnenah, "Exam chhunzawm loh mai tur emaw ni dawn ni," tiin a rawn a. A u chuan missionary sap nula, Miss Chapman panpuiin a râwnpui ve leh chhawng a. Miss Chapman-i chuan exam chu bei zo hram turin a lo rawn a, damdawi a pe a. Tichuan exam chu a bei tluan ta hram hram a. A pass ṭâwk chuan vanneihthlak tak ni tura a ngai chauh si kha result a lo chhuah meuh chuan Mizoram chhim lam pum puia pawl 6-ah pakhatna a lo ni reng mai a. Harsatna tawk mah se beisei loh lam aṭangin atan kawng a awm zel a, Pathian hruaina liau liau a ni tih a hria a, lawmthu a sawi mawlh mawlh mai a ni.

Kum 1937 chuan Shillong Govt High school-ah pawl 7 zawm ta a. Bengali leh Assamese leh vai hnam ṭha ho en hniam hlêna karah an ngaihnep em em T Sailo, Mizo naupang ngei maiin pawl 7 leh pawl 8 final exam-ah a kum zawnin a sang ber a. Pawl 8-ah phei chuan Maths-ah 98% leh English ah 92% a hmu thei a, hnam dang amah tluk teuh ber pawhin he subject-ah kher kher hi chuan an thlau hle.

Kum 1939 tawpa pawl 9 final examah first division ah pass-in a pumpuiah a sang ber leh a, pawl 10-ah pawh hma a sawn zel a. Ṭum khat chu an zirtirtu pa Kherod Gula, khawchhak ramah chuan mathematics thiam ber lenga leng ngam, German ramah pawh mathematics ngau ngau zira kum hnih training tawh hian chawh tur harsa deuh mai hi class-ah a sawi a. Rei pawh nghak lovin, "Zo tawh in awm mial em?" tiin a zâwt a. A classmate Sailendra, zirlai thiam thei tak mai hian, "Keimahin ka pu" a ti nghal mai thei ṭhin a. A rilru chuan Sailendra hi "Ka khum loh vek chuan ka tluk ngei ngei ang" a ti a, ṭan a la sauh sauh a. Rei lo têah Sailendra chu a khum titih ta mai a. An sir-in, "Tu nge zo tawh" a tih leh pawhin ding hmasa zawkah a ṭang thei ta zat zat a. An zirtirtu pa meuh pawn, "Hei hi Pathian thil thlawn pek dang lo awm leha chu a nih hi" a ti hial a ni.

Kum 1941-a Matric result a rawn chhuah khan mak tak maiin subject 4-ah chiah letter a hmu a. A danga letter a hmuh lohna chhan hi a kut ziak chhiat vang a nih a ring ber nghe nghe. A result chungchanga an zirtirtupain thirhruia a biak dan pawh kha danglam ve tak chu a ni. "I result chu a beidawnthlak hle mai, subhect 4-ah chauh letter i hmu zu nia!" A ti a ni awm e. Calcuta University-ah a ti ṭha zual 10 zingah chuan a tel ta tho va. Kum 1942-ah Serampore college zawmin tlang mi zawng zawng ai awhin scholarship a dawng a, a zir chhunzawm ta zel a.

Ṭum khat chu an profeesor pakhatin blackboard-ah mathematics a chawh tur a tar chhuak leh a. "Hei hi khawvel mathematician ten an hrilh fiah dan dik bawk si chu a ni. Amaherawhchu, he thil hi chawh dan dang pakhat a awm a, chu erawh mathematician tam ber thiam loh leh hriat loh a ni"' a ti a, "Thiam in awm em" tiin a zawt nghal zat a. Ani chuan, "sir ka thiam" a lo ti nghal vat a. An zirtirtu pa chuan a awih lo lutuk a fiamthu thawh nan a hmang a a nui nghek nghel a. "Lo chhuak la, blackboard-ah hian han chawk rawh," a ti zui a. A ṭhiante hmaa zak taka siama han tih zam vel chu tumin a chhaih vel a. A tih ngam tak tak pawh a ring lo a ni mahna. Mahse, dik fein a han chawk chhuak thei ta mai a. An zirtirtu pa'n tih dan danglam, mi thiam ve loh thiam bik nia a sawi chu 'Lony Solution' an tih ang dik tak S=ut + ½ ft² chu a chawk chhuak thlap a. Mak an ti em em a, hnam ṭha leh lian zawkte kara ani, hnam hnuaihnung an ngaihnep em emin a han chawk chhuak thei mai kha an thik em em a. A classmate-te leh an zirtirtu huat a hlawh phah ta hlauh thung a ni.

Mathematics professor nih tuma a beih nasat viau laiin indopui 2-nain a nang a. Kum 1942-a Japan-in India lak ngei tuma ṭan a rawn khawh avangin Intermediate Science (ISc) a zir chu bansanin 2nd Lieutenant-in British army a zawm a, Mizo zinga Sipai officer hmasa ber a ni a, kum 1966 khan Birgadier-ah hial kaisantir a ni.

Kum 31 lai sipaia a ṭan hnuin kum 1973 December ni 31 khan a pension a. Rambuai laia mipuite leh sipaite inkara remna leh muanna thlentu pawl, Human Rights Committee dintu a ni a. Mizoram Chief Minister-ah ṭum 2 (1978 & 1979-1984) thlan a ni bawk a. Chumai bakah kum 1984, 1988 & 2008-ahte MLA a thlan a ni leh thei a. Kum 1990 khan MZP chuan Mizoram politician zinga hlemhle (corrupt) lo berah an thlang a, certificate mawi tak hlan a ni. Kum 1999 khan vantlang tana a hnathawh ṭhat avanga India President-in Padma Shree a hlan pawh khan, "Mizo mipuite chhiat rupna lak aṭanga chhan chhuak turin nasa takin a bei a ni," tih a chuang nghe nghe a ni. kum 2011 khan Vanglaini chanchinbuin mipui rawngbawlna lama mi hming ṭha leh thawk ṭhate hnena kum 3 dan zela chawimawina an pek ṭhin 'Mizo Award' dawngtu hmasa ber a leh bawk. 

~ Zonunkima