OPPOSITION-TE HLUTNA
Politics huangah hian opposition-te hian hmun pawimawh tak an chang reng a. Kan ram, parliamentary democracy system hmanna angah phei chuan assembly house/parliament-a rorelna kal tikimtu ber an ni. Sorkar ṭha tak nei tur pawh hian opposition ṭha hi an lo pawimawh leh zel mai.
Opposition lam ram hruaitute hi house chhunga opposition ṭhutna lama va ṭhu satliah ringawt tur an ni lo va. An tih theih hi tam lua angin lang lo mah se, an tih theih erawh a namailo va, sorkar ṭha vak lo tan phei chuan hnawksak tak an ni ṭhin. Sorkar pâwng pawrh lutuk leh inluling lutuk tur vengtu an ni a, a kila lung ṭangkai tak ang an ni. Chutiang ni lo va, party pakhat chiah a duh dan dana ram a kaihruai a nih chuan communist ram ang thawthângah kan inchhuah hawt tihna a ni ang.
Kum 1952 Lok Sabha inthlan hmasa ber neih aṭanga kum 1977 thleng khan Jawaharlal Nehru kaihhruai Indian National Congress chuan hneh takin central-ah sorkarna chawl miah loin an siam thei a. Kum 1952-1967-a 1st Lok Sabha, 2nd Lok Sabha, 3rd Lok Sabha phei hi chu Congress party ropui hun lai ber leh an thlen san lai ber, eng party dang mahin an hneh theih loh hun lai a ni. Hetianga Congress party-in Central sorkar thuneihna hneh taka a chan lai hian state sorkarah pawh Congress party hian hnehna chang vekin rorelna fawng chelh lohna an nei lo va. Hei hi Rajini Kothari chuan, 'Single Dominant Party System' tiin a sawi a, Morris Jones-a pawhin 'Single party system' tiin a sawi bawk.
Amaherawhchu, Nehru-a boral hnu khan Congress party khan a chakna banpui ber a hloh a. Kum 1967-1971 4th & 5th Lok Sabha inthlanah pawh hnehna chang leh mah se, inthlan hmasa aiin a chakna bial 54% laiah a tlakhniam bakah, state 8-ah sorkarna an siam thei ta lo bawk a. Hei hi a chhan bulpui ber chu, tualṭo party leh national party dang lian vak lote chakna a pun tial tial avangin a hma ang khan a chakna a hmu let leh thei tawh lo va. Hetianga state sorkara party dangin sorkarna an siam zeuh zeuh tak avang hian Congress hnuaia unitarian federalism (state hrang hrangten inrelbawlna hran nei sia party pakhatin central aṭanga a thunun) aṭangin cooperative federalism (state hran hrana sorkarna siam party an hran tak zel avanga thawh ho a ngaihna)-ah a inher danglam a. Chu chuan central-a rorel lai leh state-a rorel lai party-te hrang mah se, ram hmasawn nan ṭha taka an thawh ho a ngaihtir phah a ni.
Tun hnaiah BJP-in term 3 sorkarna siam zawnin rawn lian viau mah se, Nehru dam laia Congress party awp hneh ang em em chuan an thei ve lo va, a ṭhat zawkna chen pawh a awm âwm e. Congress hun lai kha chuan central-a an dan siamte pawh state-a sorkarna an lak vek avang khan state pawn a lo pass-pui ve thei zel a, kha khan India hi unitarian system-ah nasa takin min luhpui hman a ni.
Opposition-te hian legislator kan tih Parliament/Assembly member-te hian executive kan tih, a bikin PM/CM leh council of ministers te chu rorel inkhawmah zawhna an zâwt thei a. An thil tih dik loh laite pawh zalen takin an au chhuahpuiin an sawisel thei a, an do thei a, an zilh thei bawk. Tin, a bial chhung mipuite mamawh leh harsatna te, a chin fel theih dan turte sawiin sorkar hnenah ṭanpuisak turin an ngen thei a. Thil eng emawah an ngaihsakna leh bengkhawnna an ngiat pawhin 'Call Attention Motion' an siam thei. Chu mai bakah, a pawimawh berah sorkar mekte sorkarna siam zel tura an rin tawk ngang tawh loh chuan 'No Confidence Motion' hmangin ṭang rualin sorkar an paih thla thei bawk a ni tihte pawh a kawng thui deuhin hre hlei hlui tawh mah ila sawi lan loh atan chuan a uiawm deuhin ka hria. Hetianga house chhung aṭanga sorkar an bàn theihna hian sorkar chu kawng dik zawkah a kaltir thei ṭhin a, mawhphurhna (responsible government) latu ber an nih avangin sorkar a tifimkhur zual em em a ni.
Sorkar lai paih thlak lo ni ta se, President/Governor chuan opposition-a party lian ber chu sorkar siam thei tur khawp member an neih ngah tawk chuan sorkarna siam turin a sawm nghal thei a, chuvangin, opposition lamte pawh inring renga an awm a ngai. Sorkar hmasa ang bawka an awm ve leh si chuan chakai nufa kawng kal inzirtir ang bak an ni leh dawn chuang lo tihna a ni a. Chuvangin, dikna leh rinawmna nen mawhphurhna lak an inhuam tur a ni.
Opposition ṭhat leh ṭhat loh hi an tam leh tlemah teh a ni ber lo va, ram tana ṭha ber tur nia an hriatah huai takin an ding ngam em, bill pass tur an chainaah bill chu an hre chiang em, mipuite’n kan aiawha kan thlante an nih angin mipui ai an awh zo em, tihte leh thil dang dang aṭanga tehin a fuh zawkin a rinawm. Opposition pakhat lek pawh ni se, a sâwt emaw, sâwt lo emaw, a dinna a dik zawk hmela a lana mipui âwn lam a nih chuan kan ngaisang hrim hrim a, chutiang ang mi chu ram hruaitu atana kan duh mi pawh niin a lang.
Amaherawhchu, engati nge opposition an nih laia ṭha hle si hi an sorkar hnuah kan beisei an phak ṭhin loh? Engati nge opposition ṭha em em deuh chauh kan neih ṭhin? Zawhna âwm ang leh awl tak a ni. Sorkarna an siam ve leh an ram hmangaihnate kha a dal tial tial ta em ni ang? Nge ni a, "Kan inhai vûr ve hun" ti ni awm fahranin an thutiam chhamte kha an pawisa lo ṭhin zawk.
A nihna takah chuan ram hruaitu ni tur chuan party behchhan neih a ngaih zel avangin ram leh mipuite aia mahni party tana rawngbawl anga inngai tam tak an awm a, ram leh hmasawnna leh ṭhatna tur reng pawh mahni party kalphung leh thuthlung nena inmil tura kalpui zel tumna a awm thei. Tin, a aia kawng ṭha zawk pawh hre reng sia hai der luiin party chhung thutlukna avangin a duh loh dan ang deuha hmalak a ngaih chang pawh a awm ang. Hetiang kalphung hian hmasawnna a tiṭhuanawp a, mipui aia mahni party hmangaih zawkna hi mipui bumna lian tak a ni a; kan ram hi a nih tur ang a nihtir theih loh phah ṭhin a ni.
Tin, opposition ṭha chuan mi chhiat tawhna, khuarel chhiatna, mi harsatna leh buaina tawhte remchanga lain politics game-ah a hmang tur a ni lo va; sorkar lakah mipuite ṭanpui duhna rilru tak tak puin ngenna leh thurawn a pe zawk ṭhin tur a ni.
Opposition lam an ṭhat poh leh rorelna ṭha nei tura parliamentary democracy thil tum a hlawhtling ve zel a. House-a party pakhatin rorelna an thunun lutuk tur dâltu an ni a, thlirna tlang dang aṭangin sorkar policy duan a ṭha zawnga her rem thei tura rawtna thlentu an ni thei bawk. Session an tingaihnawm a, thil chik mi an nih phei chuan a tibengvarthlak tel bawk. Thil reng reng hian eptu (oppose) a nei vek a, chu chuan inelna a siam a, keimahniah a ṭha ber min nihtir thei ṭhin. Chuvangin, opposition-te hi an hlu em em a ni.
~ Zonunkima