Written by
C. Hualkunga
Mission Veng

Mizorama Public Exam hmasa ber leh a nghawng

Mizorama exam awm hmasa ber hi a ziaktu Pu M. Suaka, Durtlang lal ziak ang ang hian i lo chhiar hmasa phawt ang u.  

"Lower Primary Exam - 1903"
“Hman ni January 25, 1903-ah khan Mizoramah hian Chhim leh Hmar atan Lunglei leh Aijal-a hian Lower Primary Examna hmasa ber chu an lo nei a. Hei hi sawrkar Examna hniam ber a ni , hei aia sang leh zual a la awm ang.
Chumi ni chuan Mizo 27 an lo thu a, thenkhatin tha takin an ti a, thenkhat an pass lo va, an mark zat an tling zo lo va, mi 19 an tling a, mi 8 an tling lo va.
Hengte hi an Examna chu a ni a:-
I.(a) Mizotawng ziak dik leh mawi
 (aw) Mizo Zirtirh Bu hrilhfiah
II.  Chhiarkawp
III.  Saptawng

Exam-te mark hmuh zat chu a hnuaia mi ang hi a ni.
Mark kim - 500
Hming    Mark
Leta    418½
Thanga    415½
Chhunruma    320
Dala    410
Nuii    398½
Thuama    396
Saii    385½
Suaka    366
Kawhtea    362
Chawnga    351½
Hmara    327
Tawka    304
Chhinga    290½
Chhuahkhama    267½
Makthanga    256½
Dohnuna    237
Sekaithanga    193½
Challiana    188½
Lalchhinga    178½
(Chhunruma hi a awm lohna turah a dah a ni ang)

Hemia pass-te zinga 8-in scholarship thla tin cheng 3 an hmu ang a, kum thum chhungin. Thla (thla hi kum a nih hmel) thum hnua exama sang zawk a lo awm leh ang a, chutah pawh scholarship mi 
ṭhenkhat tan a la awm leh mahna. 

Tun hnua kum tinin Lower Primary examna a awm zel ang a, naupang 8 tan scholarship kum 2 (kum 2 tih hi kum 3 tho a nih hmel) zel atan thu leh awm hma chu an hmu zel tawh ang. Scholarship hmu lote tan pawh Pass tih hriatna certificate an hmu ang."

He exam awm hma hian Mizoramah hian school chi hnih, sawrkar lam din leh missionary-te din a awm a. Sawrkar sikulah chuan, vai ṭawng - Kaw Khaw Gaw... Bengali ṭawng hi an zirtir a. Dan naranin sawrkar hnathawk police leh sipai lam fate an lut deuh ber a, Mizo lam chuan an bawh vak lo a ni ang. An enkawl dan pawh a ṭha lo zawk a. Kum 1904 February thlaah Sir Bumfylde Fullery, Assam Chief Commissioner-in Aizawl a rawn tlawh a. Missionary-te din sikulte chu sawrkar din sikulte aiin an enkawl ṭhain, chunga zirte chuan an ti ṭha zawk a ni tih a hmuhin, Mizorama zirna zawng zawng chu Mission (Kohhran) kutah a dah ta a.

Tichuan, Mizorama zirna (education) hotu hmasa ber Honorary Inspector of Schools-ah chuan Zosapthara (Rev. E. Rowlands) a ruat ta nghe nghe a. Hemi kum 1904 aṭang hian sawrkar lam District Council-in 1952-a thuneihna a lak hma zawng, kum 48 zet chhung chu Mizorama zirna lam chu Mission kutah a awm zui ta a ni. Sum lam ṭul erawh chu sawrkarin a tum tho va. Aizawla Sikulsen leh Lunglei (Serkawn)-a sikul pakhat ve ve sakna pawh Chief Commissioner lo zin chuan a pe nghe nghe a ni. 

Heng sikul hmun te, a sakna sumte leh zirtirtute hlawh thlengin sawrkar tum vek a ni a, a enkawl lam hi Mission (Kohhran) kutah a awm ṭhin a. Chung chu Kohhran lam kutah kum 60 aia rei a awm tawh loh hnuin Mizoram sawrkar chuan, Mizoram Presbyterian Synod (Kohhran) hnuaiah an dil angin Sikulsen (Model English Medium Primary School) leh Sikulpui (Government Boys' Middle School)-te chu a awmna ram nen tahrik ni 29.5.2019 khan enkawl tur leh a neitu nihna chang zui nghal turin a hlan a; a lawmawm hle mai. 

Mizorama Public Exam-na awm hma hian Thangphunga te, M. Suaka te leh Babua te chuan Pu Buanga te sikul dinah reilote zirin, Mizo ṭawng chhiar leh ziakte an thiam hle a. Thangphunga leh Suaka te phei hi chuan kan Missionary hmasate Mizo ṭawng zirtirin, Bible lehlinnaahte pawh an pui nasa hle. Chu bakah, Mizoram awptu Political Officer Office (Pisa)-ah Chaprasi (tirhkah)-ah Thangphunga, M. Suaka leh Babua te chu an thawk nghe nghe a. 
Thangphunga leh Suaka te hi chu an lo changkangin thil an hre chak hle a ni ang, mahnia zirin Bengali leh English ṭawngte pawhin an ṭawng ve thei mai a. Bengali hawrawp pawh hi an hmelhriat ṭhenkhat an zirtir a, mah se, a ziak vel chu harsa an ti viau a ni âwm e. 

Pu Buanga te chuan hei chu a ṭha lo ve, tiin Mizo ṭawng A AW B .... leh ziakte chu an zirtir ta a. Office kal hma zing kar leh an hun awl neih apiangin an zir a, chawlhkar khat a'n ral a, ziak leh chhiar an han thiam chu an hlim hle a. Anmahni zirtirtute pawh ṭha takin Mizo ṭawng an zirtirin, an Bible lehlinnaah pawh an pui nasa thei ta hle a ni. 

Hemi hma hian, sawrkar lam hotute chuan, Bengali ṭawng hi Court ṭawng - rorelna lam, thubuai hlabuaiah hman an lo tum tawh a, mahse, chaprahsi Suaka ten Lusei ṭawng ṭha taka ziak an lo thiam tawh avangin Lusei ṭawng - Duhlian dialect chu rorelna ṭawngah an hmang ta zawk a. Suaka chu Lushai Clerk (thubuai ziaktu), Bawrhsap viltuah an ruat ta a ni. An ṭawng siam dan hmang hi Hunterion system of spelling, hriatthiam awl ber chia siam a ni e, an ti a, kan vannei hle. 

Zirtirtu tel mang lo pawha thiam mai theih a ni a. Zing kar Sande Sikul kar khata tûk khat lek zir pawhin a thiam mai theih a. Mi mâwl deuh pawhin an thiam zung zung mai a; chuvangin, Mizo zingah ziak leh chhiar thiam kan tam phah ta a ni. 

Kan Missionary lo chhuak hmasate pahnih Sap Upa (Rev. FW Savidge) leh Pu Buanga (Rev. JH Lorraine) ten A AW B ... siam an tum lai kum 1894 ṭan tir vel kha chuan Mizoramah hian ṭawng hman (dialect) chi 6 emaw a awm a. Ngun taka an ngaihtuahin, tuna kan hman tak Lusei ṭawng (Duhlian dialect) hi tihlâr ṭha berin an ring a. A ṭawng hi a mawiin hriat a nuam a, chu bakah, rorel lai Sailo (ruling clan) ṭawng hman a lo ni bawk si a; an tilâr ta a ni.

C. Hualkunga, Mission Veng