Ram tana Ran vulh (World Veterinary Day pual)
Puan ven sawi chhing ang aw
Covid-19 hripuiin zawi zawiin kiam lam a pan hret hret niin a lang ta a. Sorkar hmalakna zarah hridanna pawh chak taka pek chhunzawm zel niin, damlo enkawl dan pawh hripui len tirh ai chuan kan zei hle tawh bawk a, kan ni tin khawsak dan phung pawh a pangngai turin kan insiamrem thei hret hret ta a. A lawmawmin a thawventhlak ta viau mai.
Ram changkangin ram dang aṭanga ranvulh an phurhsawn apianga tihmakmawha an neih, natna kai mai thei dinhmuna ding khunghran (Quarantine) leh natna laka fimhlim lo khunghran lailawka enkawl dam (isolation) pawh, Covid hripui vangin mihringte zawk inkhung hranga inenkawl kan mamawh thar leh ta zawk a nih kha. Pumpelh leh kawng awlsam lawm ta reng reng chuan ‘Min HQ ve alawm le’, tih te, ‘Hawm Aisaw-a inkhung kan ngai ve a,' tihte chu kan ṭawngkam hman lar, Mizo ṭawng ang maia kan hman nal a ni tawh bawk.
Hripuiin mihring nun leh khawsak a tihbuai ang zelin ranvulh leh ran chenpuite nun pawh a buai lo thei lo va. Kum tina World Veterinary Day lawm ṭhin puala thupui thlan bik pawh, kumin atan chuan ‘ranvulh leh enkawl kawnga chak zawka hmalak chhunzawm zel’ (Strengthening Veterinary Resilence) tih thlan niin, hripui leng kara kan hloh tawhte baka a aia tam zawk kan mamawh tharchhuak tura infuihtharna atan a ni ber ang chu. Hun kal tawha harsatna thleng kha chu hun vekin a liampui tawh a, beidawng mai lovin kan chhungkua leh ram intodelhna kawngah theihtawp chhuahin ṭan i la chhunzawm zel ang aw.
Covid hripui siper?
Covid-19 hripui vangin kum hnih chuang teh meuh khawvel pum kan buaiin, mi tam takin nunna hlu tak an chan a. Ram changkang leh hausa zawkte meuh pawh hripuiin a luhchilh runpui lai ngat chuan an chet a phelh pheng phung a, an beidawn thu thlir leh hriattur a awm ni tin a nih kha. Hmakhua ngaihtuah chhunzawm zel kawng thlengin bang a bo tlang a, ṭhenawmte chu sawi loh mahni chenpuite ngei pawh kan inhlau tawn titih a nih kha tiru? Hrivei tawk palh emaw ringawt vanga hnar hawlh zel a ngaih lai, inhlau tawn em em sia hri vei leh vei lo finfiah a ṭul vanga kan inhmukhawm leh ṭhin site kha a ngaihawm hran lo khawp mai.
Chutiang zelin, mihringin kan mamawha kan vulh leh kan chenpui, kan bula nung leh min nghenga cheng ranvulh leh ran chenpui thlengin rah duhawm lo tak tak a chhuah zel a. Ran chenpui aṭanga Covid hri a kaichhawn theih tih a’n lar hat lai phei kha chuan, ran chenpuite thlengin kan hlau lo chauh a nia! Chu achhapah, hripui vanga kan buai luih luih lai mekin chhungkaw tam tak eizawnna bul pakhat, Vawk vulhtute tana runthlak em em mai, Vawk pulhri (African Swine Fever) vanga Vawk tam tak, enkawl hman mang lohva an pul puk puk mai kha chuan lu a tihai narawh e. Hridanna lah la awm hek lo, beisei hnaih tur pawh awm chuang bawk si lo kara Vawk hrileng vanga kan buai chhunzawm kha a pawi ngawt mai. Tin, vawiin thlengin ASF vang hian vawk an la thi zauh zauh lehnghal a. Kan fimkhur chhunzawm zel a ṭul viau.
Vawk manto leh ASF
Kum 2022 kan chuangkai awrh tihin kan ram rorelna inpuiah chuan Vawk manto chungchang a rawn lar ta hluai mai a nih kha! Nia, ralkhat aṭanga thlirtu tan chuan sorkar leh hmalatu department mualphona ni ngeiin a lang a; zep nak awm lo, demtu leh seltu lah an tam nangiang mai. Amarawhchu, hlohna nasa tak kara thudik kan hriat erawh a ṭul awm e.
Vawk manto kan tihte hi an manto ang chiaha chi ṭha, zawi zawia Mizorama Vawk kan vulh lai mekte nena inthlahpuntir a, vawk chi ṭha; sa tui leh hlawk zawk tharchhuah theihna kawng ngaihtuaha sorkar department hmalaknaa chah chhuah ṭhin a ni a. Ama'rawhchu, covid hripui len mek laiin, rin leh beisei loh tak zetin ASF, vawkpul hri chi khat zinga ṭihbaiawm ber leh hridanna la awm lo chuan kan ram a rawn lut chiah bawk nen. Vawk chi ṭha, manto leh sum tam tak senga kan rama lakluh, hmun hla tak aṭanga sik leh sa inang lo tak tak paltlanga lakluh tan zawng, ASF han palzam mai ngaihna awm bik hek lo le. An thi mang ta a nih kha. Department lamin ASF a leng ang tihngaihna an hre bik hauh lo nen. A innang fuh lo kual zo a ni ber mai.
Kum 2021 chhunga African Swine Fever vanga Mizoramin kan chàn kha a tam tham tak zet a ni. An uiawmin, vawk vulhtute an lainatawm hle. Kumin kum tira AH & Vety., Minister-in a sawi danin, thla 17 chhungin vawk 33,417 lai thiin, ASF vanga sum hloh chu Rs. Vaibelchhe sawmruk chuang (60.82 crores) a ni! Covid hripui leng kara ṭhahnemngai taka vawk vulhtute leh eizawnna tura bul ṭantute an lainatawmin, mi tam tak thawhrimna leh beiseina a thlawn chiang hle. A runthlak takzet.
Ram tana ran vulh maw?
Kan ram intodelh tawk lohzia kan hre tlang vekin, tute mai pawh hian tui taka thui tak sawi tur kan hre vek awm e. Thil siamchhuahna lam (manufacturing) emaw damdawi lam siamna (pharmaceuticals) emawa hma la turin kan ram dinhmun leh mihring chengten kan puitlin thei meuh lo a ni a. Chutih rualin, kan ramah hian ram ruak a la tam avangin, ran vulh hi eizawnna tling leh kan ram intodelhna kawng pawimawh tak a ni tih kan hre vek bawk. Heti khawpa sa ei tur kan la lut chung hian duh leh mamawh khawp lei tur a awm meuh lo va, a awm chhun lah a to em em bawk. Fiamthua kan sawi ṭhin ang deuhin, veng khat kawng sir rem lai deuhva an dinkhawm lat lat tawh chuan vawksa lei tur an ni tlangpui a. An duh lai an thlang diat diat nain, a chuang awm hauh lovin an lei zo vek mai a ni lo; an inchan lo zawk fo tlat.
Economic Survey of Mizoram (2020-2021)-in a tarlan danin, kum 2019-2020 chhunga Mizoramin Bawnghnute a tharchhuah aiin kum 2020-2021 chhunga kan tharchhuah chu Ton 1,320 hialin a tlahniam! Tin, Artui tharchhuah pawh Nuai 10 zetin kum hmasa aiin a tlahniam bawk. A vaiin tarlang lo mah ila, kan dinhmun chu a tichiang thawkhat tho awm e. Uar takin sawi ni ila, ‘ram leh hnam hmangaihtu tan chuan ṭhahnemngai tak leh taima taka ranvulh hi ram hmasawnna leh intodelhna kawng pawimawh tak a ni,' kan ti thei ang. Ram danga thawnchhuah tur chu sawi loh, kan mamawh tharchhuah hrim hrim hi hmasawnna kawng pawimawh tak a tling hrim hrim.
Covid hripui atanga kan hriat lar lehzual ICMR (Indian Council of Medical Research) – in kum khat chhunga mihring taksain a mamawh tur tawk a duan ang phei chuan, Bawnghnute, Sa leh Artui kan tharchhuah hi a hniam hle. Kan tharchhuah aṭanga chhutin, Bawnghnute Ton 92,158, Artui Nuai 1,992 leh Sa Ton 1,540 hi state dang aṭanga kan lakluh a ni a. ICMR thurawn ang diak diak hian kan taksa mamawh ei lo pawh ni ila, hmabak ko tak, tharchhuahna kawng eng leh phurawm tak si kan nei tih erawh a chiang hle.
Ram leh sum neite tan chona
A ngaihna hria leh hnathawh danphung hre tan pawh, bulṭan hi thil awlsam a ni hauh lo. Aizawl leh District khawpui hnaiah reng reng ram ruak a awm meuh lo va, tin lei dawn pawn ram man a to em em vek tawh bawk. Chu bakah, ran vulh tur chuan tuihna ṭha awmna a thlanawm lehzel bawk si a. Heng mai hi a la ni lo, an ni tin mamawh chaw ni se, sum hlawm hmanna awlsam tak, sum faia tel let leh mai theih a ni lo lehnghal.
Kan ni tin khawsakphung changkan ang zel hian ran kan vulh dan pawh a inthlak danglam ve zel dawn a. Tun hnaia kangmei chhuahna chhan zinga meialh intanna pawh in bul hnaia ar in aṭangin emaw vawk chaw chhumna aṭanga kang ṭan a ni ta fo bawk si. Mipui kan pung a, chenna in a inhnaihin kan innnek chep telh telh a, in leh a vela ran vulh hi kan bansan hlek hlek dawnin a lang. Chuvangin, ranvulhna tur ram ruak neia bulṭanna sum leh pai nei tan chuan tam tham deuh leh hlawk zawka ran vulh hi eizawnna ṭha leh chhenfakawm a niin, kan la intihhmuh chho zel a rinawm. Ram hmasawnna leh intodelhna atana ran vulh hi eizawnna ṭha tak a la ni chhunzawm zel ang.
(Note: He article hi April 30, World Veterinary Day puala ziah a ni)
-Dr. Mahminga Sailo Waggin’ Tails, Bawngkawn