HLA THU TIHDANGLAM

Mitdel hla phuah thiam, "Min lo hmuak ang lallukhum mâwi sinin" tih phuahtu Laithangpuia (1885-1937) hi kan hre ṭheuhin ka ring; a hming kan hriat loh pawhin hla thu ka han sawi zauha hi chu hre lo kan awm lo ang. Mi ṭhenkhat phei chu ‘sin’ hi ‘keng’ tihna a ni tih hre loin an buai an buai phah nghe nghe kha.

Pathian hla a phuah hmasak ber chu "Lungngaihna sual tinreng­te'n min hual a," tih hi a ni a, kum

1920-a a phuah a ni. A piantharna hla, a testi­mony niin an sawi.

Amah hi kohhran lamah chuan Chhandamna Sipai Pâwl a ni a, he hla hi miin an duh hle. Chhandamna Sipai Pawl Hla Bû-ah #280-ah a chuang a, Kristian Hla Bû-ah #438-ah a chuang bawk; mahse, thil fel lo tak a awm. He hla bû pahniha a chuan dân hi a inang lo a, chu chu 'hla thu tihdanglam' ka rawn tiha hi a ni. En nghal ang,

Chang 2-na, tlar 3-na:

Lei lâwmna aia lâwmna ropui (KHB)

Lei hlimna aia lâwmna ropui (SAHB)

Chang 3-na, tlar 1-na:

Beramno, Lal lênna tlâng ka thlirin(KHB)

Beram No, Lal lênna tlâng ka thlen tur (SAHB)

Inang lo nasa tak chu a ni lo na a, an tihdanglam miau avangin thil dik a ni thei lo. Chang 2-naa mi hi chu a awmzia lamah danglamna a awm lo; chang 3-na erawh hi zawng a danglam deuh ta. KHB-a chuang hi a dik lo a; SAHB-a chuang hi Laithangpuia phuah dan zawk a ni. 'Lei lâwmna' ni loin 'lei hlimna' tiin Laithangpuia hian a phuah a; 'ka thlirin' ti loin 'ka thlen tur' tiin a phuah bawk (Mizo Hla Kungpui Laithangpuia, 2011, 66).

A phuahtu phuah dân ni loa tidang­lamtute hian engti tiha hetia tidanglam mai nge an nih hriat a chakawm duh hle. Hla dang tam tak pawh sawi neuh neuh a awm ṭhin a, kan hriat fo hi. An tihdanglam chhan chu kan hriat phâk rual a ni lo; mahse, 'a nih duh hmêl zawk' tih emaw, 'a inrem zawk' tih emaw, ‘hetiang hian a fuh zawk a nih hi’ tih emaw vâng mai maiin mi hla hi kan tidanglam tur a ni lo.

Hla phuahtute hian an hla thu hi an thlang uluk thei hle a, tihdanglam hi an duh lo viau zel. R L Kamlala (1902-1965) pawh khan a phuah dan ang chiah loa sawi chu a haw hle. Ama hla chungchangah chauh pawh a ni lo, kum 1962-a ‘Mizo Kristian Hla Bu Thar’ an siam tur chungchangah ‘Tunlai’ chanchinbu editor hnenah lehkha a thawn a, chutah chuan, “Thlarau lam hla, Thlarau Thianghlim pawhin a mite kaih harh nan leh thlamuan nana a hman ngei chi hi erawh chu a kâwl chhuak (original) ang ngei hian hawrawp pakhat pawh tidanglam lova lâk dik thlarh hi Kristiante chuan kan tum ngei tur niin ka hria,” a ti a (tun hma chuan Burma/ Kâwl ram aṭanga thil an châwk luh ṭhin avangin ‘a original’ sawina atan ‘a kâwl chhuak’ tih an hmang ṭhin). A thu tihdanglam chu sawi loh, hawrawp mal tê pawh tihdanglam a pawm lo a nih chu.

A sawi zui zelna hi kimchang vak loin han dah zui ila, “Kan Kristian Hlate phei hi chu Hla Serh (Sacred Songs) a ni a, Bible thu tluk bawkin ka ngai thupui a, Thlarauina a hmanate ni lo zawkin an duh duha an tidanglam ngam hi chu ‘Ropuinate an sawi chhiat pawhin an khûr ngai lo’ tih ang pâwl te kha ni hialin ka hria a ni. Chuvangin, a original ang chiaha an chhuah duh dâwn loh phei chuan Lalpaina mi kawltir ve Hlate hi chu chhuah tel ve lo law law se ka duh zâwk,” a ti hial mai (RL Kamlala Kutchhuak, 1980, xxii).

R L Kamlala ngaih dan ang em em hi Laithangpuia ngaih dan chu a lo ni lo pawh a ni thei a, miina an dawn, uluk taka an phuah sa lo tihdanglam hi a dik lo hrim hrim tih erawh chu kan hre tur a ni. Tihdanglam pawh ni lo, mi hla phuah chhan rinthûa an sawi zau vak pawh hi mi ṭhenkhat chuan an duh vak lo. Zikpuii Pa (1929-1994) pawhin a hla pakhat ‘Lungrûkah Mi Vei Ve La’ tih a phuah chhan chungchang Lalzuia Colney (1937- ) hnenah lehkhain, “Ka phuah chhanah hian mi ṭhenkhatte’n hre chiang takin thu an sawi ṭhin, min zâwt si lo. Kei aia hria ni âwm tak takte pawh an awm,” a ti a (Lalzuia Colney, Dam Chhung Ni Chhiarna, 2020, 112). Rinthûa a phuah chhan an lo sawi chiam maia chu, an rinthu tih an sawi tel tawh bawk si loh avangin, amah Zikpuii Pa hi a lâwm vak lo tih a hriat theih.

Hla thu tihdanglam pawh ni lo, an phuah chhan pawh ni lo, a hla thu awmzia, a phuahtu ngaihruat phâk bâk bâka ziak chiam thiam pawh an awm. Mi ṭhenkhat chuan an ngaihruatna a nih thu an sawi chiang mai a, ṭhenkhat erawh chuan a phuahtu ngaihtuahna tak tak angin an ziak thung, a phuahtu rilru an hria a ni mai thei. Anmahni suangtuahna khawvel an ziak chhuak a ni tih kha tilang hreh lo se, an thiamna leh an thuziak ngaihnawmna leh hlutna kha a nêp phah dawn hauh si lo.

Ka thu ngaiah lo let leh ta ila. A dik lo zâwka inziahna hla bû hi a dik zâwka a inziahna ai chuan a darh zau zâwk si a, a dik loa sa ṭhintute hi an tam hle ang tih chu rinthu mai ni loin a chiang sa reng mai. Siampuii Sailo (Lalthansiami) chuan ‘audio’-in a dik lo zawk ang hian mâwi takin a lo record tawh a, chu chu keini pian ve hma daih a nih hmel lehnghal a, a dik lo zâwk anga miin an hriat ngheh tawh turzia chu sawi pawh a ngai teh chiam lo e. Laithangpuia kha kum 1937-ah a boral a, Siampuii hi kum 1948-ah a piang thung a, a phuahtu hian a hla thu an tihdanglam hi a hre hman lo mai âwm mang e aw ka ti.

Youtube lamah pawh video siam an awm ve neuh neuh a, a hla thu dik thlapa sa hi an awm lo niin a lang. Emily Laldinsangi Chawngthu leh C. Lalrinfeli (Apuii) te pahnih hian an sa dik tluantling teuh khawp mai, ‘hlimna’ lai hi chu an ti dik ve ve; mahse, ‘thlen tur’ tih lai hi a dik lo zawkin ‘thlirin’ an ti leh ve ve thung. An video hi ‘music video’ kan han tih deuh hluai, a official-a siam ang chi hi ni loin ka hria. An zai thiam dun khawp mai a; mahse, hemi hla an sak hian an thlûk nasa dun hle, an thlûk dan phei chu a inang hauh lo, thlûk erawh chu an thlûk nasa a ni, mahnia style neih hran tih velin a chiah hneh a ni ang.

Chi bil ṭawnga lehlin niin a lang, NTBCA Central Choir pawhin ‘Lungngaihna Sual Chinteng’ tiin an sa ve a, “Lei lopna sanga lopna loupi” an ti a, anni pawh hian a dik lo bawkin an sa. Chang 3-na phei hi chu ‘Kalvari’ tih aṭangin an ṭan daih mai a, lehlin pawh a ang tawh lo, an duh danin an phuah a ni ber ang chu.

Thil thleng tawh chu a thleng tawh a ni mai a, tun hnûa hla bu chhut tharah chuan a phuahtu phuah dana dah ni thei se a ṭha hle; a hla la sa leh zel turte pawhin a hla thu dik, a phuahtu phuah ang ngei hian sa bawk se.

- Rempuia R. Lûtmâng