Written by
Mordekai V. Vungliana Lecturer & Chairman
Vanapa Thlan Sub-Committee Hnahlan Welfare Committee, Hqrs.: Aizawl

VANAPA HUN HNUHNUNG LEH THLAN BIHCHIANNA

Mizo Pasalṭha chhuanvawr Vanapa (Thangzachhinga) hi mi huaisen, zaidam, tlawmngai, chanhai leh hmeithâi chhumchhiate thlavâng hauh ṭhintu, sa leh râlhmaa zam ngai lo, pa fing Lal thurâwn petu leh Lal tizahawm a, Lal kaihza vengtu ber a ni.

Vanapa lo awm tawh ṭhinna khuate

1. Zawngtah 2. Kelsih 3. Hlimen 4. Aizawl 5. Darlawng 6. Lamtual 7. Saitual 8. Puilo 9. Vancheng 10. Awnnu 11. Tualte 12. Lungdup 13. Champhai 14. Kelkâng 15. Diltlang (Kanghmun) 16. Lungfai 17. Khuanglam.

Vanapa hi Sailo Lal Pu Lalsavunga Sailo, Pu Vanhnuailiana Sailo, Pu Liankhama Sailo te hun laia an pasalṭha a ni. Vanapa hian a hun hnuhnung hi N.Diltlang (Kanghmun) leh Khuanglamah a hmang a. Heng lai vela a awmlai “Saithuama Ram Diltlang ngeiah hian tar upa tak ni ve tawhin a thi” tih hi Vanapa chanchin lo ziak hmasa bertu Pu Chalkhuma chuan Mizo leh Vai chanchin Bu li-na (4) April 1926, Editor Makthanga - Aijal (page 92-95)ah chiang takin a lo ziak daih tawh a. Hei hi Vanapa thih thu ziak hmasa ber a ni bawk. Pu Chalkhuma hi hmanlai lehkhathiam, sap ṭawng leh vai ṭawng pawh thiam em em a ni a, Khawchhak Presbytery (undevided), Phuaibuang Kohhran Biak Ina neihah khan moderator a lo ni tawh nghe nghe.

Vanapa hi Hnahlan Lal Saithuama Sailo ram chhung N.Diltlang rama a awm laia thi a nih avangin Tuiṭhoh kamah hian phum nghal a ni a. A thlan lung pawh tun thlengin hmuh theihin a la awm. A thlan lung hi hmanlai Pasalṭhate lung phun dan dik takin, an mi thah leh sa kahte zat chiah lo mah se, lung pakhat mai ni lo an phun tlar ṭhin a, chutiang chiah chu Tuiṭhoh kama Vanapa thlan kan hmuh hi a ni.

He thuziak nemnghehna dangte chu C. Vaninmawia, 2nd. Year B.A zirlai pawhin Aizawl College Magazine 1988-1989-a Vanapa chanchin 1790’s-1870’s (page 51)-a a ziahnaah “Champhaia an awmlai chuan Vanhnuailiana a thi a, a fapa Liankhama’n a pa a thih hnu chuan Vanapa chu Diltlangah a indanpui a, hetah ngei hian kum 1870 velah khan Vanapa chu putar takin a lo thi ve ta” a lo ti leh bawk. Pu C.Vanlallawma M.A, Hrângbana College Lecturer chuan ‘Runlum’ thla tin chhuak June 1989 Page 17 paragraph tawp berah “Champhaia an awmlai hian Vanhnuailiana chu kum 1870-ah a thi ve leh a, a fapa Liankhama’n Vanapa chu Diltlangah a indanpui leh ta zel a ni. Hetih lai hian Vanapa chu kum 80 emaw lâi a ni tawh a, hrisel ṭha tak a nih avangin a la bawksawp lo viau si a ni. A thihna hmun a sawi danin Pu Chalkhuma lo ziak tawh ang tho hian hemi khua Saithuama ram Diltlangah ngei hian Lalburha hrem tur Vâilian 1872 hma hret khan Vanapa chu upa tak kum 82 mi vel niin a lo thi ve ta a ni” tih thu a sawi.

THANGTHARTE TANA THURO CHHUNKHAWM, 1995. published by Brig. Sapliana, page 72-ah pawh “Vanapa thlan chu Hnahlan khaw thlen hma Tuiṭhoh bulah a awm a, chu chu YMA-te’n humhalhin an buaipui mek a, Hnahlan YMA-te hi an fakawm hle mai” a lo ti leh zel a. ZONUN TIMAWITU Vanapa leh Taitesena by C.Hermana lehkhabu 2003-a ziah phek 65-naah pawh Mizo Academy of Letters chuan an thlakip chanchinbu, Thu leh Hla Journal, December 1999, phek 24-naah kum 1926, April-a Mizo leh Vai chanchinbua Pu Chalkhuma Dimphai leilet amiin Vanapa chanchin a lo ziak tawh chu an chhuah thar leh a, chutah chuan Pu Chalkhuma chuan Vanapa chu putar tawh tak niin Diltlang khuaa thiin a sawi thung.

Vanapa tuchhuan paruk(6)na Pu C.Thasiama chuan Dt.30, August, 2005 khan Tribal Research Institute leh Art & Culture Department buatsaihin Archive Hall, Babutlangah ‘Symposium on Vanapa leh Ropuiliani thlan an buatsaihah RD Department Minister, Pu Aichhinga’n a hmanpui a. He hmunah hian Vanapa aṭanga thlah ruk(6)-na Pu C.Thasiama chuan thu sawiin “An pu Vanapa thlan awmna chu an pi leh pu aṭanga an lo inhrilhchhawn danah chuan Hnahlan ram Tuiṭhoh lui kamah a ni” tih thu a sawi. (Ref.: Vanglaini 31st August 2005). Mizo historian lar tak Pu B.Lalthangliana pawhin Vanapa thlan awmna a ziahna ‘Zotui’ 2006, page 186 leh MIZO CHANCHIN CHIK TAKA CHHUINA (A Critical Studies in Mizo History) 2011, page 102-naah hetiang hian a ziak leh a, “Hetianga ngun taka kan chhuia kan zirchian hnuin Mizo Pasalṭha hmingthang Vanapa thlan hi Hnahlan (N.Diltlang) rama Tuiṭhoh lui kamah a ni, ti ila pawm a nuam ber awm e” a lo ti leh zel bawk a ni.

Hetiang thuziak leh Mizo History bu hrang hrang bakah Vanapa thlah tuchhuan ruk(6)na Pu C.Thasiama te chhungkua thu inhlanchhawn (oral tradition) aṭangte hian Pu Liankhama hian Zawlnghakah hian Vanapa hi a hruai lut tawh lo tih a chiang hle. Vanapa thlah Pi Ngochhuni leh Pu Zumura, Zawlnghaka awmte pawhin Vanapa chanchin an sawi thu a lang tawh miah lova, chuvang chuan Vanapa hi Hnahlan Lal Pu Saithuama Sailo ram N.Diltlang ah ngei hian a hun tawp hmangin a thi a, Vanapa damlai N.Diltlang (Kanghmun)-a a awmlai hi Pi Chalzingi pa, Pu Chhingzathanga leh Pu Ralthanga pa, Darzakunga Hnahlan khua amite hian an mit ngeiin an hmu a ni. Tuiṭhoh lui kam tuna a thlan awmna hmun ngeiah hian phum a ni tih hi Archeological Evidence chiang taka finfiah (proved) a ni.

Art & Culture Department hotute’n ni 20.10.2004 khan Tuiṭhoh kama Vanapa thlan hi Hnahlan Branch YMA-te nen an hawng/ lai nawn leh a, Vanapa ruang lo zalhna ngei a ni tih chiang takin a lang. A lu, awm, mal, ngal, ke awmna thla te hriat theihin a lo la lang vek a. Archeological Evidence Fossil Remain chiang taka hmuh theihin a awm. Ref. Video and Still Camera-a thlalak ni 20.10.2004 ami chu Art & Culture Department, Govt. of Mizoram-te’n an kawl e. Chutihlaiin khaw ṭhenkhatin Vanapa thlan nia an hriat an laih ve chu lei char mai leh mitthi phumna hnu awm ang pawh engmah hmuh ve a ni lo. Lung chhe te dawh ve mai mai a ni a, chuvang chuan Hnahlan ram Tuiṭhoh kam ami hi Vanapa thlan dik tak leh a lu nghahna a ni.

Vanapa thlan Tuiṭhoh lui kamah

a awm tih thu sawitute:

1. Pu Ralngena, kum 83, Hnahlan

2. Pu Tawnliana, kum 88, Hnahlan

3. Pu Saichhama, kum 86, Hnahlan

4. Pu Saithuama Sailo, kum 62, Hnahlan Lal

5. Pu Chalkunga, kum 90, Champhai Kahrawt

6. Pu Hausiama, kum 80, Champhai Kahrawt

7. Pu Kaphranga Hmar, kum 93, Ruantlang

8. Pu Thanghlira Tlau(Pabiala), kum 75, Ruantlang

9. Pu K.Rochhunga, kum 66, Ruantlang

10. Pu Vanlalnghina Sailo, kum 78, Hnahlan Lal

Ngopa Branch lehkha pawimawh

aṭanga Vanapa thlan Hnahlan ram

Tuiṭhoh kamah a awm ngei a ni tih sawitute:

1. Pu Khawvelthanga, kum 83

2. Pu JC Dailova, kum 50

3. Pu Vawkruala, kum 90

Vanapa Diltlanga a awmlai mit ngeia hmutute: Pi Chalzingi pa, Pu Chhingzathanga, Pu Ralthanga pa, Pu Darzakunga

Vanapa thlan Tuiṭhoh kama mi hi

a dik ngei a ni tichiangtute chu:

1. Vanapa thih thu ziak hmasa ber Pu Chal­khuma ziah Mizo leh Vai Chanchin Bu 4-na April, 1962, Editor Makthanga Aijal, page 82-85 ah chiang taka ziahlan a ni.

2. Mizo History, Monthly Magazine, Journal, daily newspaper-ah te hian Vanapa thlan Tuiṭhoh kama a awm thu thuziak hmun dang aiin a tam ber.

3. Vanapa thlah leh chhungte thu inhrilhchhawn (oral tradition)ah Tuiṭhoh kam an ti a, Tuiṭhoh kam lo hmun dangah Vanapa thlan a awm theih loh thu leh a awm niin sawi mahse an pawm theih loh thu an sawi bawk.

4. A thlan lungphun hi Pasalṭha lungphun dan dik tak niin ami kah leh sa kah zat chiah lo mahse pakhat aia tam phun tlar a ni.

5. Dt 20.10.2004-a Art & Culture Department, Govt. of Mizoram hotute leh Hnahlan Branch YMA-te’n an laih/ haihawn leh naah Vanapa ruang zalhna ngei a ni tih finfiah a ni - a lu, a awm, a mal, a ngal, a ke awmna thlate a lo la lang thei vek a, heta ṭang hian Vanapa thlan dik tak a ni tih Archeological Evidence leh Fossil Remains aṭanga finfiah (proved)-na hmuh theih chiang takin a awm a, hei hi video leh still camera-a lak a ni a, Art & Culture Department-ah hmuh theihin a awm.

Hetiang baka chiang hi History chhuina tlang aṭang chuan thu chhut dan leh chhui dan a awm thei tawh lo. Chutihlaiin Zawlnghak Rabung lamin Pu C.Laitanga hovin an lai a, mahse mihring phumna hnuhma Fossil Remains Zawlnghak Rabung ramah hian engmah hmuh a awm ve lo a ni.


REFERENCES:

1. MIZO LEH VAI CHANCHIN BU, Bu 4-na, April 1926 Editor : Makthanga, Aijal (page 92-95)

2. AIZAWL COLLEGE ANNUAL MAGAZINE 1988-1989: Vanapa Chanchin1790’s-1870’s, page 51 by C.Vaninmawia 2nd. Year B.A student.

3. RUNLUM: thlatin chhuak, JUNE 1989, page 17 by C.Vanlallawma M.A, Lecturer, HBC

4. THANGTHARTE TANA THURO CHHUNKHAWM, 1995, published by Brig. Sapliana, page 72

5. ZONUN TIMAWITU: VANAPA LEH TAITESENA (Vanapa thlan khawiah nge?) by C.Hermana, page 64-65

6. C.Thasiama, Vanapa aṭanga thlah 6-na thusawi, Vanglaini 31st. August, 2005, front page

7. ZOTUI, 2006, page 186 by B.Lalthangliana

8. MIZO CHANCHIN CHIK TAKA CHHUINA(A Critical Studies in Mizo History), page102 by B.Lalthangliana

9. Mizo Pasalṭha hmingthang VANAPA (THANGZACHHINGA) CHANCHIN LEH A THLAN by C.Lalaudinga

- Mordekai V. Vungliana Lecturer & Chairman, Vanapa Thlan Sub-Committee Hnahlan Welfare Committee, Hqrs.: Aizawl