HLADO LEH BAWHHLA

Hlado hi pasalṭhate leh sa kaptuten sa an kah a, an theihzia chhuang taka an au chhuahpuina hla a ni. Sa pelin an kal a, sa an kap a, a thi ngei a ni tih an chian hnuah an sa kah chungah hlado an chham ṭhin. Hei hi hlado chham vawi khatna a ni. 

An sa kah chan a ngaih ṭum chuan sa chan nân chháwl (changel hnah leh thing hnah te pawh a ni ang) an phah a, sa an chan zawhah chháwl chu an tho (let/ tidarh) a, 'Chháwl-thawh hlado' an chham leh ṭhin a ni. Hetia chháwl an thawh chhan chu ramsa chunga thuneitu lasi lalnu Chawngtinleri tih-lungnih loh an hlauh vang a ni. 

Hlado hi sa kaptu ni lote pawhin an chham ṭhin a, ram aṭanga an haw kawnga an chawlhnaah te, kawtchhuahah te, sa kaptu in lama sa lu lawmnaah te leh sa lu àih-naah te an chham ṭhin. Sa kaptuin hlado a chham hian chapona a ni lo a, hlado chham loa khuaa lut chu mi-kawma ngaih an ni zawk. 

Sa hrang hrang hlado a awm a, hlado pangngai, eng hun pawha chham chi a awm bawk. Sai hlado, Ramsial/Tumpang hlado, Sakei hlado, Savawm hlado, Sazuk hlado, Sanghal hlado, Sakhi hlado, Sathar hlado, Muvanlai hladote hi a lâr zual an ni a. Hlado hi an phuah zel a, Tangkawng hlado, Satel hlado, Sanghar hlado leh Mi rethei hlado te pawh a awm a ni. 

Sa kaptu kan han ti tak nâ a, Mizoten silai kan neih hma daih khan hlado leh bawhhla hi kan lo nei tawh a, Pu B. Lalthangliana chuan kum 1300 - 1450 velah kan nei ṭan niin a sawi a, Pu RL Thanmawia pawhin kum 1450 - 1500 velah kan nei ṭan niin a sawi bawk. Kan mi thiamte chhút dân hi a dik a nih chuan kum 1500 hma lamah khan hlado leh bawhhla kan nei tawh tihna a ni. Pu C. Chhuanvawra  chuan, "Pasalṭha ramchhuak 'sa kap' tih hi 'thala kah' leh 'feia chhun' thu sawina a ni." (Aw Pialral, phek 57 - 62) a ti a. Silai an neih hma khan pasalṭha sa la thei deuhten hlado chham an lo ching tawh a, thal, fei leh thanga sa an lâkin 'kap' tiin an lo sawi ṭhin niin a lang. 

Bawhhla hi râl that tawh, râl lu khai tawhte chauhin an chham thei a, mi nazawngin an chham thiang lo. Bawhhla hi a râlṭit loh chuan an râl thahna hmunah an chham a, kawtchhuahah an chham a, ral lu àih (mual lam) niah te an chham ṭhin. Râl an thahte chunga mahni hming chhála bawhhla han chham vang vang kha an ngai ropui hle. An theihzia te, an huaisenzia te, an pasalṭhatzia te, an lal leh khua ropuizia te chhuang tak leh intithei takin bawhhla hmangin an au chhuahpui a, hmelma diriamna te pawh an chham tel ṭhin a ni. Hmânlai pi pute ngaih dân chuan râl an thah hian an râl thahte kha mitthi khua leh pialrala an chhiahhlawh tur niin an ngai a, an thih hnuah an râl thah thlarâuin awlsam taka an lo hriat theih nân mahni hming an chham tel ṭhin a ni. Mitthi khua leh pialral tih hian thangchhuah (In lamah emaw ram lamah emaw) lote chu mitthi khuaa kal tûra ngaih an ni. Râl lu khai tawh thangchhuah lo a awm theih a, pialral chu thangchhuah tawhte kalna tûra ngaih a nih vang a ni. 

Pasalṭha râl lu khai tawhte chu an ngai sâng hle a, Rammu an awm laia kawtchhuaha bawhhla chham ri an hriat chuan rammute an hlawhtling tih an hla chham aṭangin an hre thei ṭhin. Nulaten 'Arkeziak (Arkezem)' siamin in lamah an inbuatsaih a, tlangvalte pawh zâwlbuk tualah an inthemthiam tlaivàr ṭhin. Mi lu an lâk hian an mi lu lâk khuaah an luhpui thiang lo a, khuaa mite pawhin rammute an va pawh thiang hek lo. 

Kawtchhuah/ daiah bawh­hla chhamin tlâng an tlir zankhua a, varṭianah bawhhla chhamin nasa lehzualin thawm an chhuah a, chu veleh pasalṭhate hmuak tûrin khaw mipuite chu an thawk chhuak a, nulaten arkeziak an bân a, lalnu leh khuaa a nei deuhte chuan arkeziak aiah ṭhi-hna te, ṭhi-mal te, ṭhifen te an bân ṭhin bawk. 

An mi lu hawn chu pûmah an dah phawt a, inah an haw a, bawhhla an chham leh hnuah in chhung an lut chauh ṭhin. Tukṭhuan ei kham, ferehsan hun velah râl lu àiin mualah an lâm a, rammu ni mah se hming kima râl lu lâk chu thil har tak a nih avangin râl that ve lote pawhin an rammutpuite thah sa kha kut an thlak ve a, râl thata ngaih an ni a, mual lâmnaah pawh an lâm ve thei bawk. 

Mual lâmnaah hian pasalṭhate chu pasalṭha thuam famkima inbelin, nulaten arkeziak an bânte bakah chháwn, (chhawndawl, zawngchal/ zochal) an tawn a, râl lu siala ài tawhten vapual chang an tawn tel ṭhin. Chháwn hi râl lu àih (mual lam) tûk aṭanga ni sarih chhung khawlai lênnaah leh nula rimnaah te tawn theih a nih avangin 'lênchháwn' an ti a ni. "Kiang rawh, ka chháwnin a hém ang che." tih leh, "Ka lú chháwn tual, ka bán râl sam kuai," tih ṭawngkauchheh te pawh hi râl lu khai, a hun laia pasalṭha chawimawina dawng pha chinin mi dang laka an insawitheihna a ni a. Chawimawina an dawn an lo uanpui a nih pawhin a hlu êm a, a awm viau mai. 

'Hlado' leh 'Bawhhla' te hi hla chham chi ve ve a ni a, an thu chhamah hlado nge a nih bawhhla tih a hriat hran theih ṭhin. Hlado chu sa kah hla a ni a, pasalṭha, sa kaptute leh an ramchhuahpuiten an chham a. Bawhhla chu ral lu lâk hla a ni, pasalṭha râl that, râl lu khaite chauhin an chham ṭhin a ni.