Pathian hi tu siam nge? (The God Delusion bu behchhan)
(Ka lehkhabu 'Pathian a awm em?' tiha mi thuziak them pakhat)
Zawhna: Thil siamte hi duan chawp an ni tih ngaih dan hi a thi tawh a ni, ni lo sela a duangtu chu tuin nge duang veleh chhawng tih an sawi fiah tawh tur a ni: Hemi chungchang inhnialnaa zawhna rawn langsar ta ber chu, ‘Pathian chu tu siam nge?’ tih hi a ni a, mi ngaihtuahna hmang tawh ik chuan a chhanna hi anmahniin an hmu chhuak tlangpui.
Duangtu Pathian (designer God) hi lo awm pawh ni se, engkim inremkhawm thlip thlep dan (organized complexity) sawi fiah vek nan a hman theih lohna lai a awm, a chhan chu chutiang Pathian eng pawh duang chhuak thei chuan ama thu ngeiin hetiang ang hrilhfiahna hi a phut ve tho dawn vang a ni.
Pathian chu chatuan tawp thei lo (infinite regress) entirtu mai, chuta ta tal chhuak tura min pui thei hauh si lotu a ni. He hnialkhanin a tar lan ber chu Pathian awm loh finfiah hi thil harsa ni mah se, thil awm thei ziazang a ni lo. Bible-in universe lo insiam tan dan Big Bang a lo hrilhfiah lawk a ni tih ngaih dan hi a mawlmang ka ti hle. Thil thleng thei pahnih chauh a awm: kan chenna universe hi engtik emaw aṭanga lo inṭan a ni emaw chatuan ata a lo awm sa reng tawh zawk emaw a ni tih te hi an ni. A khawi emaw zawk zawk chauh lo hriat kha ngaihsan vak tur a ni lo.
Pawisa thir i han vawr a, i duh lam hawi tura rin dik theihna zaa sawmnga i nei. ‘Thil reng reng duan chawp a ni tih ngaih dan hi a thi tawh a, a chhan chu a duangtu kha tuin nge duang ve lehchhawng tih sawi fiah theih a nih loh avangin,’ tiin hnialkhan siam a ni ti r’u? Mahse, hei hi kan ngaihtuah chiang tawk lo deuh niin a lang. Hringnun indin chhoh dan hi an sawi fiah ngei a ni tih chu kan pawm a; Darwin-a hrilh fiahna pawh scientist kulmuk chin tu man an ringhlel lo. Kan lo chhuahna bulpui hre thiam tur chuan tlema a chepakai deuh, kan universe tobul aṭanga kan chhui a ngai a ni. Chu chu thil khirh satliah lo tak mai a ni a. Kan la hre lo ta cheu chu a nih hi.
Thilnung reng reng (mihring tiama) zir chianna (biology) chu kan man reng mai, lei leh vana thil awm te inkungkaih kual vel dan (cosmology) erawh kan la hre thiam tak tak lo. Cosmology hian ama pual Darwin-a a mamawh ve ti ila kan sawi sual lo ang.
Leilung thil chet vel dan tehna (physical constants) te chu uluk taka tuaihriam an ni a. Scientist tam tak, a bikin physicist tam takte hian heng leilung thil chet dan tehna, nambar dawrzawn chanve emaw lek te hi physics nihphung dang zawng hriat thiam nan ngaihruat chawp tul niin an sawi a. Chung nambar te chu engvanga lo awm nge an nih tih a chhan bulfuk sawi tur hriat a ni lo; mahse, physics zir mite chuan heng nambar te hi chhe te pawhin lo danglam sela, kan chenna universe hi tuna kan hriat ang hi a ni hlek dawn lo tiin an sawi a. Keini ngei pawh hi kan awm dawn lo tihna a nih chu. Anih loh pawhin universe insiam tan tirh aṭanga second chhiarsen loha thena hmun khat (yoctosecond) chhung lekin (zau zual zel loin) a zuihral nghal vek lo vang tih a sawi theih loh; tin, keini hi kan awm lo ang a, thil dang kal sual pawh a tam ngawtin a rinawm.
Sawi tawh angin a duangtu (designer) hran a awm a ni tih ngaih dan zelthel deuh han lak luh mai hi thil chakawm fahran mai a ni a. Big Bang a lo awm khan duangtu Pathian chuan universe keh them leng vel te chu an fawngah vuan khawmin lei hipna dan (gravitational constant) te, proton leh neutron inhip tawntirtu tha chakna (strong force) te, chutiang tha chakna awngrawp (weak force) te insiam theihna tura an nih dan tur ang a nihtir nghal veka rinna a lian hle. Nimahsela, he hrilh fiahna hi ‘A duangtu chu tu duan ve leh chhawn nge?’ tih thu (quotation) hi kan chhan theih si loh chuan a laktlak loh hulhual tih hi chiang taka lo lang ta chu a ni. A chhan chu, ‘A vawnfung te chu heng tehna te nena inmil thlap tura her rem an ni’ ti mai lo a, ‘Hetiang tehna te her rem dik thlap thei Pathian a awm a’ tia sawi hian a fiah zo lo hle a ni. Chu chu kan tanchhan dawn a nih chuan a thu laimu kan pen bosan tihna a ni ang.
Physicist thenkhat chuan Pathian hmer tel kher loin he kan buaina hi he universe tifamkim tur hian mihring a awm a ngai ni tih ngaih dan (anthropic principle) hmangin an ching fel thek thung. ‘Heti hi kan ni a, kan awm ve a, kan awmna universe pawh hi keimahni ang hring chhuak thei chi universe a ni ngei ang,’ an ti mai a. Hei ringawt hi duh tawk lovin physicist thenkhat leh thung chuan kan universe hi universe tam tak zinga mi a ni tiin multiverse ngaih dan hmangin chin fel an tum thung a. Chung universe tam tak te chu thil phuan puar pep pep anga awmin kan chenna pawh hi chung zinga pakhat mai chu a ni a, heng universe tin te hian anmahni zia leh nihphung nghet (fundamental constants) an nei theuh bawk a. Mahse, an vai deuh thaw hian chu’ng zia leh nihphung an neihte chuan Darwin-a thilnung indin chhoh dan (evolution) ang hring chhuak tura thil tul leh ngai (science thlirna zawnah) te an ken tel ve miau loh avangin anmahniah thilnung lo insiam a, lo thang lian thei ziazang an ni lo a ni.
Heng universe te zinga uihum zat lek hian thlahtu khat aṭanga thilnung tinreng hi lo chawrchhuak leh lo insiam danglam chho zel kan ni tih (Darwinian theory of evolution) ang thlentir turin zia leh nihphung bakah a inchawhchawrawi dan (chemistry) fuh thlap an nei a. Chuta pahnih khat lek chuan keini mihring ang, hetia kan lo insiam chhuah theihna tur thil an nei a ni. Tichuan, anthropic principle - mihringa lo piang chhuak tur chuan kan awmna universe khan keimahni ang a hrin chhuah a ngai tih ngaihdan - leh universe chi hrang tam tak a awm a ni tih ngaihdan multiverse principle te hi siamtu (creator) ina a siam vek a ni tih tawp ai chuan (universe lo inṭan dan leh ṭhan len dan) lo hrilhfiah lailawk nan an awihawm ta daih zawk a ni. Hetia kan han tih takah chuan vana arsi tam tak siam chhuak thei, thil sakhat zia leh nihna neite inchawhchawrawi dan (chemistry) awmtir thei, leh thilnung bul lo inṭanna (origin of life) awm theihna universe-ah kan cheng a ni tih hi hnial rual lohvin kan sawi thei awm e.
Thilnungte ṭobul leh ṭhan chhoh dan (biological evolution) hriat thiamna aṭang chuan a khirh zualpui chu kan man chho ruak a, universe nihphung hriat thiam a harna chhan tam ber chu hringnun chingchivet kual zau lutuk vang hi a ni ber awm e. Hei hi mi tam zawkin mak leh ropui kan tih bera pawh chu a ni. Hei vang hian a lawm, Pathian awm ringtute pawhin minung khawvel hi chuanin an han hawi vel a, an rilru a khawih em em ni. Mahse, chutiang ngaihtuahna chu Darwin-a hian a rawn vaw chhe hneh hle a; chutihrualin Darwin-a hian universe ṭobul hi a hrilhfiah tel loh avangin anthropic principle leh multiverse te hi duhthu sam chiah lo mah se, kan han tarlan chhan pawh science te chu hma la sawn zel tur a nih vang a ni. Thil lo lang chiang ta ber mai chu siamtu emaw duangtu bik emaw hmanga universe sawi fiah tum hi a tawk zo lo hle tih hi a ni.
Chhanna: Anthropic principle, Richard Dawkins-a ṭanhmun hi thu thar tehchiam niin a lang lo. Mihring kan lo inlar chhuah theihna tur planet-ah kan awm ngei chu a ngai ang chu. Mahse, chu chuan eng vanga chu planet-ah chuan lo awm ve tawp nge kan nih tih zawhna a chhang lo hrim hrim a ni. Tin, Darwinism hi pawm ngawt theih a nih lohna lai a awm. Darwinism hian nun bul inṭan dan a sawi fiah lo. Nunna a awm tawh hnua thil thleng ṭhenkhat chu a sawi fiah mahna; mahse, thilnung indin chhoh dan (evolution) hian thilnung piang danglama inthlahpung zel a awm thu min hrilh ringawt a, mahse, chu thil inthlahpung zela chu engtia lo awm ṭan nge a nih min hrilh lo. Chu tak chu chaiho fe a ngai ta a ni. He zawhna, ‘A duangtu chu tuin nge duang ve?’ tih hi ngaihtuah chian a ṭul hle; a chhan chu, ‘Pathian chu tu siam nge?’ tih hi naupang sikul kal rual nih lai aṭanga zawhna lo awm tawh a ni. The God Delusion tih lehkhabua hnialkhan pui bera a ziaktuin a rawn hmang pawh hi a mak rualin pathian hi siamtu lehchhawng awm, siamchawp pathian anga ngaihna chu Pathian nihna ngaihhaina (delusion) lian tak a ni miau a ni.
Pathian awm ring lotute ang hi miin ‘I rin loh Pathian kha a awm ka ring bik lo’ tia an hrilh hi an duh leh hauh lo thung tih hi sawi lang ila a ṭha awm e. Hei hian a sahuat lai tak a dek fuhin heti zawnga inpuh theihna hi zau takin a hawng niin a lang. Pathian hi zeldin thil ngaihruatna mai a ni, tia sawi dawn chuan Pathian kan tiha chu sawi fiah hmasak a ngai a ni. Tin, ‘Pathian a awm a, tu siam nge a nih erawh hriat a ṭul’ ti zawnga zawhna kan siam chuan siamchawp pathian kan ring tihna a ni dawn a. A tua mah - Kristian, Muslim leh Juda - te hian siamchawp pathian chu kan be si lo va. Chuvangin he hnialkhan - pathian chu siamchawp a ni tih hi thutak hla taka laka khukpui chiam tlak niin a lang lo a ni.
Lei leh van (universe) siamtu Pathian hi siamchawp mai mai a ni lo, chatuana awm a ni. Hei hi Pathian leh universe inan lohna bulpui ber chu a ni. Universe chuan awm ṭan hun a nei a, Pathian chuan a nei lo. Hei tak hi Kristian Apostol Johana’n a Chanchin Ṭha ziah ṭan tirha ‘A tirin thu a awm’ tia a lo sawi kha a ni. Thu chu awmsa reng a nih chu. Amah kal tlangin engkim a lo awm a. Pathian chu siam loh (uncreated) a ni. Lei leh van pawh kha Ama siam a ni a. He ‘siam loh’ tih ngaihdan hi mi ṭhenkhat, Richard Dawkins-a te ang chuan hriatthiam har an ti mai thei.
Mahse, Pathian (A awm thu pawm) chu science tawpna ni nghal anga an sawi fo avangin he thu hi thuk zawka luhchilh a ṭul a. Pathian chu kan hrilhfiah tum aia ril leh chipchiar zawk fe a nih avangin hrilhfiah theih rual a ni lo. He Pathian siamchawp tih ngaihdan mawlmang tak hi Richard Dawkins-a lehkhabua hnialkhan pui ber a ni hi scientist tih atan chuan a mak hle. A chhan chu science hmanga thil hrilhfiah reng reng chu a chipchiar telh telh ṭhin a ni si a. Leia apple tla chu thil mak a ni hran lo. Newton-a’n lei hipna dan (law of gravitation) hmanga a’n hrilhfiah tak tak erawh chuan mi nawlpui ngaihtuahna a kal thuitir hle tawh kha a ni a, hun leh vansang boruak (space-time) inherhsawihna dan hmanga a’n hrilhfiah leh lek phei kha chuan mifing berte ngaihtuahna pawh a tikal thui hle a ni. Thudik hi mawlmang taka teh tur a ni kher lo.
Thil laihchhuah leh a dangte hmanga mihring chanchin zirmi (archaeologist) leh Chinese lam thil hremi (expert) angah lo inchan ta la. Hmanlai puk pakhat chhungah lut dun ila. Chu puk bangah chuan thil inthai ráng pahnih hi hmu ila. ‘Mihring finna hi a va sang em!’ ti la. Keiin, ‘Ngawi teh, thil inthai ráng pahnih mai chauh a nih hi,’ ti ila; nangin, ‘Heng hi Chinese hawrawp ºN(rén) an nih hi, mihring kutchhuak ngei a ni e,’ ti la, kei erawh chuan, ‘Chu chuan a la sawifiah ta chuang lo,’ ka ti ang. Thil inziak ráng satliah pahnih lek hrilhfiah turin thil azawnga chipchiar ber mai mihring thluak kha i’n chhuidawn nghal a ni a. I thil hrilhfiah tum ai khan i hrilhfiahna kha a ril zawk daih tihna a ni. Chu chu hrilhfiahna tling a ni lo. Richard Dawkins-a lehkhabuah pawh hetiang hrilhfiahna tling lo hi a ni kan hmuh chu. Mihring finna rilzia hi thil ziah rân pahnih lek hmanga kan chhut chhuah theihna chhan chu chhinchhiahna leh entirna lam rawngkai an nih vang a ni. An lan dan aia awmze ril zawk nei an ni. Hetianga thil khirh deuh mawlmang taka sawifiah mi (reductionist) te hian thil awmze nei tawh phawt chu - DNA molecule pawh telin- a chinchhuaka a nihphung kheh tet ber thlenga zirchian hi an thupui ber a ni.
Nobel Prize dawngtu Roger Sperry-a’n hun rei tak kal taa a lo sawi tawh angin lehkha leh lehkhatui hmanga physics leh chemistry sawifiah ringawtna aṭang chuan a thu ken laimu hi hmuh fiah theih a ni lo. Tin, Richard Dawkins hian a lehkhabuah physicist pakhat TOE (Theory of Everything - physics chhunga theory zawng zawng khaikhawmna) zawngtu ngaihdan chu a ṭawm bawk a, mahse, he theory hi a lehpek awm tawh chuang lo a ni a. Thu danga lai chuan kum 2004 daih tawh khan Stephen Hawking-a ngei pawhin TOE hi thil beiseiawm vak a nih loh thu Godel’s mathematics behchhanin leh physicist-te tana a chhawrnahawm dan aṭangin a lo sawi tawh a ni. Hetah hian Dawkins-a’n physics-ah TOE a awm ṭha ti tura a inpeih thu hian beng a verh angreng hle; chutihrualin a TOE tiha chu Pathian nena inkungkaihna nei lo a nih hmel thung.
- Rinfela Zadeng