Written by
VL-a
Tuikual South

RRF ṬHIAH KHINNA SAWRKAR A IN ; HNUHDAWH CHHAN COMPENSATION?

A ṬOBUL: District Council hunlai 1965 daih tawhah khan hmathlir thui tak neiin Mizorama lui lian 16 kam te leh Aizawl - Lunglei inkar kawngpui sir te chu mimal ram atan a neih theih loh turin Riverine Reserve Forest (RRF) humhalhna dan fel tak, Notification No. ADC supplement to the Assam Gazette, dated 19th May, 1965 under Sec. 14 & 21 of the Mizo District (Forest) Act, 1955 an lo siam vek tawh a. Hei hian thui takin ramngaw humhalhna lamah Mizoram chu a lo kaihruai ṭhin a ni. He dan avang hian hemi huam chhung Mizoram a project hrang hrang hna thawh a nih dawn chuan Forest Clearance lak a ṭul ta ṭhin a ni.

RRF HNAWK TITU AN AWM

Mihringte kan damkhaw chhuah nana ramngaw humhalh a ṭul avangin mipui nawlpui tana thil ṭul tak chu mi ṭhenkhat, RRF huam chhunga ram nei nia inchhalte tan chuan a lo hnawksak ta em em mai a ni.

A bik takin hmasawnna tur hna (project) kawngpui sial leh Hydel project siamna turah te chuan zangna dawmna (compensation) an lakna tur chu RRF hi a ti buaitu-ah an lo ngai ta a ni ber e. Hetiang hian Tuirial RRF huam chhunga Tuirial HEP khuah vanga dân kalha mimal ram neite hnena Mizoram sawrkarin rem leh rem lova compensation pek tumin Aizawl District Collector/ DC-in ruahmanna (award) a siam anga compensation pêk hram a tum dan chu a hnuaia mi ang hi a ni :

1) Award No.4/2002 dated 18/6/ 2002-ah hian 352 diltu (awardees) awmin compensation ngai zat chu Rs. 8,04,90,627/- a ni. [WP(C) No. 130/2013; WP(C) No. 16/ 2014 & WP(C) No. 118/2015].

2) Award No.5/2003 dated 16/7/2003-ah hian 348 diltu (awardees) an awm a, compensation dil zat chu Rs. 5,58,60,928/- a ni a, Supplementary Award No.6/2003 dated 27.01.2006 pawh mi 262 tan siam a ni. [WP(C) No. 132/2013; WP(C) No. 135/2013; WP(C) No. 116/2015].

3) Award No.5/2002 dated 26/8/2002-ah hian 74 diltu (awardees) awmin compensation ngai zat chu Rs. 68,52,716/- a ni. [WP(C) No.131/2013].

4) Award No.6/2003 & Supplementary Award No.6/2003-ah hian 196 diltu (awardees) an awm a, compensation dil zat chu Rs. 8,85,50,461/- a ni. [WP(C) No.45/2017 WP(C) No. 51/2017 WP(C) No. 117/2015].

Compensation diltu zawng zawng chu mi 970 niin dil zat chu Rs. 23,17,54,732/-

THIL FEL LO A AWM

Thil mak tak chu Forest ram (RRF) huam chhungah hian engtin nge mimalin ram (pass) an lo neih theih tih hi a ni. Revenue department emaw VC ten Forest clearance la hmasa lova RRF chhunga mimal hnena ram pek hi dan kalh a ni a, dan bawhchhiatna lian tak a ni. Chuvangin, dik lo taka thil titute hi harsa lo te a chhui chhuah theih mai tur ni awm tak ni si hi rin ai daihin a buarchuar thuiin a khirh ta viau mai a. A hnuk hi a hla lo khawpin a hriat a, Land record-ah engkim chiang tura ngaih a nih laiin land record-ah ziaka a chuan si loh chuan pass lem a nih hi tih mai tur ni awm tak a ni. Kan buaina ber zawk chu thuneitu sang lamte hi compensation-ah hian chanvo an lo neih ve vang nge? Rin aiin an inrawlh thuk daih niin a lang. Tak tak ni maw ram pass/ LSC thar lam takte chu a hlui thei ang bera lantir nan rap chunga rep chawp a awm an ti nia maw le! A bul ber chu dik lo taka sum duh vang a ni tih loh rual a ni lo.

CBI-IN A LO CHHUICHHUAK TAWH

Hemi chungchang hi hman deuh khan Society for Social Action (SOSA) chuan Gauhati High Court-ah Public Interest Litigation (PIL) thehlutin Central Bureau of Investigation (CBI) chuan an chhui a, thil fel lo tam tak an hmuchhuak nghe nghe a. Heta mawhphurtu Sawrkar officer case awrh ta te pawh an awm nia sawi a ni a, a mak ber lai chu heng sawrkar Officer case neite hi Jail a tantir chu sawi loh an kaisang zel tho a, tunah phei chuan Director te an awm hial tawh an ti!

Tun thlengin mi pamham ṭhenkhat sum duh luat avangin Tuirial Hydel Project Compensation chu a la buai tual tual mai a, a nghawng chu RRF ṭhiah khinletna hnuhdawh a ni ta hial mai a ni.

ENGVANGIN NGE RRF HC-IN A THIAH?

Ramngaw humhalhna dan kum 50 chuang kan lo hman tawh chu mi ṭhenkhatten High Court a an khinna chakpuiin RRF chu Order dated 27/1/2021 in WP (C) No.45/2017 by Justice Ajit Borthakur, Single Bench, Aizawl Bench of Gauhati High Court chuan a lo ṭhiat ta a ni. Kan la hre ṭheuh awm e, Tuirial Hydel Project 60 MW chu NEEPCO-in buaipuiin hna a thawk a, a tirah chuan Award No.2 of 1998-ah mi 33 chiah niin an hnenah cheng nuai 34.06 pek a ni a. Tichuan MNF Sawrkar hnu kum 2002 leh 2003 ah chuan lo pung chho ta chiamin Award No.4 of 2002-ah mi 352 awmin, sum pek tur cheng nuai 804.91 aṭangin cheng nuai 402.46 pek an ni. NEEPCO aṭanga compensation (interest leh solatium cheng nuai 177.13 telin) dil zat chu cheng vaibelchhe 25.02 lai niin compensation a pek tawh zawng zawng chu cheng nuai 436.52 a ni thung a, ram neitu chu 1021 lai an tling ta niin an sawi.

Heng mite hian zangna dawmna phut thar ve lehin nasa takin Sawrkar an nawr ta a, tuna Adviser to CM (Legal) hi an Ukil rawih pakhat niin an sawi. Tichuan court-ah an kal ta ngei a, mahse mimalin Forest ram chhungah ram an neih theih loh avangin n thu chu Court-ah a tlang ta lo. Heng mite tan hian RRF chu a hnawksak tak zet avangin leh compensation sum itna avangin an hna hmasa chu RRF ṭhiat tura Court-ah khin a ni leh ta a ni. Tichuan High Court-ah RRF chu khingin Single Bench chuan a ṭhiat ta a ni.

RRF THIAHNA KHIN LET A NI

RRF ṭhiah a nih chuan zangna dawmna tun dinhmunah (compensation) pek leh ngai tur hi cheng vaibelchhe 200 vel niin sawrkar a thuneitu sang tak pakhat chuan a sawi a. He sum hi NEEPCO chuan an pek theih loh thu sawiin ramngaw siam leh nan (Compensatory Afforestation- CAMPA) sum cheng vaibelchhe 24.46 chu an pek tlak vek tawh thu an sawi a. Court chuan compensation sum chu Mizoram Sawrkar pek turin a ti ta a ni. Mizoram Sawrkar hian court order hi khin let vat awm tak a nih laiin a vuaicha hle a, Tlawmngai Pawl leh environmentalists te nawrna avangin a khinglet ve chauh ta zawkin an sawi nghe nghe a ni.

RRF THIAH KHINLETNA SAWRKARIN HNUKDAWK!

A tir te aṭang tawhin Mizoram sawrkar hian compensation pek hi a awn tlat nia sawi awm chu a dik hle in a lang ta. Hlauhthawn ang ngei ngeiin Sawrkar chuan RRF ṭhiahna order a khinletna chu a hnukdawk ta thut mai. Hre chiangte sawi danin in hnukdawk tur hian meeting minute mumal a awm lova, CM legal Adviser (RRF ṭhiat tura ukil rawih ber) chuan CM thurawn pe in CM-in inhnukdawk turin a ti ta niin an sawi tlat mai!

Mizoram Sawrkar sum lama a harsatzia chu tlang hriat a ni a, heti chung chunga mipui sum (public money) aṭanga compensation tur sum chu an chhut pung nasa ta hle a, cheng vaibelchhe 200 vel lo tling ta hialin heti zat sum pek a tum tlat hian ngaih a ti ṭha thei mawlh lo. Sawrkar hian sum puk chawp pawhin compensation hi pek a tum nia sawi a ni leh zel te hian a tuihang hawp tur mi thil ti thei tak tak an awmzia a ti lang awm e.

RRF ṭhiat tura Court a nasa taka hma latu hi tuna CM Adviser (Legal) a ni tlat mai. CM nen englai pawha in hne hnai reng an ni a, tarlan tawh angin CM office aṭanga thil inmung avanga RRF ṭhiah khinna inhnuhdawh hi lo chhuak ta a sawi awm hi a pawmawm hle mai. RRF ṭhiah a nih ve leh khan khatih laia CS khan Forest Department hotute chu kokhawmin khing let vat turin a hriattir nghal a, mahse thuneitu sang an chet ṭhat duh tlat loh avangin thil kha a muang hle a ni.

SAWRKAR CHHUANLAM

Thil mak tak chu Sawrkar hotu lian lam te aṭang hian RRF ṭhiah duhna a awm tlat mai a, luidung humhalhna dan ṭha zawk kan siam thar leh mai ang tia sawi awm hi a ni. Tunah RRF dan ṭha tak awm pawh mipuiin kan khamkhawp lo ṭep tawh zawk a, chutih laia RRF ṭhiah pawi ti lo zawkah sorkar a ṭang a, a khinna a hnuklet hial hian ngaih a ti ṭha hlawl lo. Dan thar siam leh mai sawimawi ai chuan khin let mai hi a hnuk a hnai zawk daih awm si a. Nge ni, dan thar siam pawh lo tum teh reng se, dan thar siam a nih hma RRF ṭhiah lai si hian compensation hi pek luih hman hram a tum zawk?

A MANGAN THLAK TAK ZET

Kum tin kan lui tui te chu an kamin an tlem tial tial a. Khawpui te abik takin Aizawl mipuite chuan tui khamhawp kan hmu lo ṭan a ni ber a. Mizoramah ramngaw humhalh duhna a lo sang chho ve zel a, pawl awm sa YMA, Centre For Environment Protection (CEP), ASEP te bakah Pawl thar Save Mizoram Rivers (SMR), Youth For Environment Justice Mizoram(YEJM) ta an lo piang ta hial a ni.

Kan ramngaw (environment) humhalh a ṭul tawh em em laia sawrkar ber a hnungtawlh ta tlat zawk hi hriatthiam a har khawp mai. Mi ṭhenkhat compensation duh avanga ram pum nasa taka a tuar theih tura ramngaw humhalhna dan ṭhiah khinletna han hnuhdawh chu a manganthlak tak zet a ni. A bul chu sum duh luat vang ni ngeia ngaih theih a han ni leh zel te hi a manganthlak tak zet zet a ni. America ramngaw mingo hoin an suasam nasa lutuk Red Indian Chief pakhatin "Ramngaw in tih cheureu vek hunah chuan sum hi a ei theih loh tih in la hria ang” a tih ang chiah khan tuna sum avanga kan ramngaw te hi kan ti cheureu nasat chuan kan tu leh faten min la rawn dem hle dawn a ni.

CENTRE FOR ENVIRONMENT PROTECTION (CEP) IN HMA AN LA E

Thu lawmawm ve thung chu RRF ṭhiah khinlet aṭanga Sawrkar chu lo inhnukdawk mahse Centre for Environment Protection (CEP) ten Supreme Court-ah an lo zuk thlen a, a tirah chuan CEP hi party zingah a tel loh avangin direct-in a appeal thei lova. Supreme Court-ah kalin Special Leave Petition (Civil) a zuk file ta a ni. CEP vs State of Mizoram in SLP (Civil) No.13444/2021, tichuan he thubuai a tel ve turin CEP vs State of Mizoram in SLP (Civil) No.13444/2021 hi Division Bench of Supreme Court chuan ngaihtuahin ni 2/8/2021 khan Gauhati High Court lama RRF Notification ṭhiah khinlêt phalna/ zalenna (liberty) chu Supreme Court hian CEP a pe ta a, hei hi law term chuan intra court appeal phalna tih a ni.

RRF ṭhiah khinletna chu a la tawp lo hlauh mai. Court a thu inchiah mek (sub-judice) a nih avangin Tuirial Hydel Project Compensation pawh hi pek theih a ni rih dawn chuang lo a, hei tak hi RRF thiah duh Sawrkar pawhin a helh ber tur chu a ni dawn. Chuvangin, theih tawp chhuahin vau emaw thlemna emaw hmangin RRF ṭhiahna order khinletna hi sut turin Centre for Environment Protection (CEP) te lakah sawrkar hian hma a lak ngei a rinawm a, Mizoram hma ngaiin huaisen taka lo ṭang tlat turin CEP te hi ka ngen duh che u a ni.

Court a kal hi a hautak em avangin CEP hi a thei apiangin tam leh tlem lua awm lova sum leh paia kan ṭanpui a ṭul khawp mai bawk. Ramngaw humhalh chunga hmasawnna vei leh rualawt sawrkar a nghahhlelhawm tak zet a ni.

- VL-a, Tuikual South