Written by
- Dr. Rohmingmawii

Mizoram first: Tu nge ram hmangaih?


Inthlan a lo hnai a, ‘ram leh hnam hmangaih’ tih thu kan hre chho leh malh malhin a rinawm. Inthlan dawn hnaihah chuan political party hrang hrangten ram leh hnam hmangaihna thu hi an thunawn lar tak a ni thin. Tlawmngai pawl, abikin YMA leh zirlai pawlte pawhin thupuia an neih fo thin a ni a. YMA phei chuan a tawngkam dang, ‘Ram leh hnam humhalh’ tiin kum puan thupuiah an neih fo thin. Mi nawl pui zingah pawh ram leh hnam vei em em tam tak an awm a, mahni thiam dan kawng kawngin ram leh hnam hmangaih hi kan duhin kan tum theuh a ni. Mahse a thu mai hi chuan a chiang lo (vague) em em a, duh mah ila ram leh hnam kan hmangaih thiam dan hi a inang lo thei viau awm e.

Kan hriat thiam thin dan

Ram leh hnam hmangaih­na kan sawi hian rambuai lai, MNF rammut hun lai hi ngaihtuahnaa lo lang hmasa a ni fo thin. Tun hnaiah hian Kumpinu ral lian lo kapa Mizoram venghim tura Mizo lal leh pasalthate chet dante kan sawi vul thar leh a. Chu chuan ram leh hnam hmangaihna leh humhim tumna kan ngaihtuahna chu 1966 hma lamah min nawr sak a, mahse MNF movement khan ram leh hnam hmangaihna ngaihtuahna kawngah mi tam zawk rilru a la kaihruai nasa hle.

Kum 1960 chhova Mizo thalaite zinga thli tleh kha boruak mai leh phur satliahna mai ni lovin ram leh hnam hmangaihna tak tak a ni tih hi hnial rual a ni lo. Kha thli in a chhemte kha Mizoram leh hnam tana hreawm tuar tura mahni in lum, chhungkua leh hma lam hun thlenga kalsan, nunna hial hlan inhuam tam tak an awm a, mi tam takin an nunna an hlan bawk a ni. Heng martarte hi an zahawmin an ngaihlutawm takzet a ni.

Rambuai lai boruakin ram leh hnam hmangaihna kan hriatthiam dan min kaihhruai nasat em avangin tun thlengin kan rilruah ram leh hnam hmangaihna hi hnam dang huatna hmanga tihlan ni bera hria tam tak kan awmin a lang. A hnam anga han rik deuh phuta vai han do te hi kan hriatthiam dan a ni a, ramria inkahna a thlen laite khan thalai tam tak khan Mizoram tana an thisen a chhuah kha an chak thak zak a ni.

Hetianga rik hluaia a huhoa ram leh hnam hmangaih hi chu kan thiam hlawm a. Mahse khatiang boruak a awm loh chuan, muang leiah hian ram leh hnam kan hmangaihna tihlan kan tum leh mang hauh lo niin a lang. Enge a chhan ni ang? Mahni office ah, hnathawhna hmunahte ram leh hnam kan hmangaihna tihlan a tul tih kan ngaihtuah loh vang a ni em? Ram leh hnam hmangaih tur hian silai hum emaw, engin emaw a cho phur mamawh tlatin kan inhria a ni em?

Ram leh hnam hmangaih theuh theuh (Nationalism vrs patriotism)

Ram leh hnam hma­ngaih­na hi a sap tawngin, ‘nationalism’ tiin kan sawi thin a. Ram leh hnam hma­ngaihna sawina hi sap ho hian tawngkam pahnih, ‘nationalism’ tih leh ‘patrio­tism’ tih hi an nei a. Heng tawngkamte hi a awmzia a inhnaih viau naa a hrang deuh a. ‘Nationalism’ han tih hi chuan mahni hnam nihna (national identity) chawisanga midang aia ropui zawka inngaihna a kawk a, zalenna sual tura bei (aggressive) turin mite a chawktho a. ‘Patriotism’ pawh hi ram leh hnam hmangaihna leh inpekna sawina tho a ni a, rilrua nghet taka inpekna leh, mahni insengsoa thawh­chhuahpuina an kawhtir deuh a. A lan chhuah dan pawh midang nek zawng (aggressive) aiin, a dam zawng (passive) a ni.

Hmanah chuan, kan hnam dinchhuahna turin Mizo nationalist pasalthaten silai nen an lo bei tawh a. Tunah chuan ram leh hnam kan hmangaihna kan tihlan theihna leh tihlan dan tur a dang ta. Hmanah chuan silai nena rammu in ram an lo hmangaih a. Tunah chuan chutiang a tul tawh lo a, ram kan hmangaih dan kan tihlan dan tur a danglam tawh. Tunah chuan keimahni inrelbawlna hnuaiah, keimahni ngeiin ro kan inrel a, keimahni ngeiin kan kalna ngei tur kawng kan insiam a, ruahmanna kan siam a. Kan rorelna leh kan hnathawh hmangin ram leh hnam kan hmangaihna kan tihlan a tul tawh a ni.

Tuna Mizoramin a mamawh ram leh hnam hmangaihna chu, midang epa zau taka ‘nationalism’ tia kan sawi aiin, a zim zawk, kan pi leh pute tawngkamin, ‘Dam leh tlang khatah, thih leh ruam khatah’, a sap tawnga ‘patriotism’ hi a ni. Kan dam khawchhuahna tur chu kan ram hi kan ram, kan ta a ni tih hriatna thinlung tak tak neiha chumi aṭanga hna thawh chu a ni.

Engtin nge ram leh  hnam hmangaihna  kan tihlan ang?

‘Hlawhfa rilru’ ni lo, ‘neitu rilru’ pu chunga mahni awmna hmun theuhah, mahni hna theuh rinawm taka thawh, sum um vang chauh ni lova, “kan ram tan, kei leh ka thlahte tan thawk ka ni” tih inhre chunga kan theihna sang ber kan pek theuh hi ram leh hnam kan hmangaihna tihlanna tha ber a ni.

Mizorama ram leh hnam hmangaihna kan lantir dan langsar ber, hnam dang ngaihtheih loh ngawt pawh hi Mizoram dinchhuah nan a tawk lo. Thinlunga ‘Neitu Rilru’ put kan mamawh a ni. Assam hian kan ram min chuh miah lo se, vai hian min rawn chim lo mahse, Mizoram hian neitu thinlung pua thahnemngai leh hmangaih taka thawktu a neih loh chuan keimahni leh keimahni kan intiboral tho tho ang. Mahni ta anga kan ngaih loh chuan kan chenna ram leh lui kan tichereu ang a, nungchate kan suat ang a, kan ram hi chenna tlak lohah kan siam tho tho ang. Mahni hnampuite duhsakna thinlung nena thawka kan ram kan hmangaih loh chuan, kan chi puite an cher tawlh tawlh ang a, a thau sawktute chu hnam dang an ni tho tho ang a, a tawpah keimahni thlengin min lem zo ang.

Mizote hi India hnuaiah la awm mah ila mahni inrelbawl theiin kan awm a. Kan Assembly House-a roreltute chu Mizo deuh vek an ni a, kan sorkar officer lian leh office ah pawh a thawktu chu a tam ber Mizo kan ni. Kan damdawi in ah te, kan sikulah te, zirna in sangahte pawh a thawktu tam ber chu Mizo kan ni. Keimahni ngeiin, kan ramah ro kan inrel mek a. Ram leh hnam hmangaihtu thawhin kan thawk em?

Mahni tanghma hai avanga Mizoram leh a chhunga cheng mipuite a nghawng dan tur pawh ngaihtuah miah lova hma lakna, hma thlir nei lova rorel, mahni hlawkna tura Mizoram leh mahni chipui ngei hralh duhna, mahni chipui ngeite duhsak loh, mahni hnaa rinawm loh, adt. te hi ram leh hnam hmangaih lo zia a ni. Ram leh hnam hmangaihtu tak tak chu an thiltihah a lang thin. Ram hruaitu atana in candidate te pawh enge an lo tih tawh lo chik ila, ram leh hnam hmangaihtu dik tak thlan I chhuah tum ang u.

Ram leh hnam kan hmangaihna chu Assembly House a kan rorelna ah te, kan sorkar hna thawhna ah te, damdawi in leh zirna ina kan Mizo pui ngeite rawng kan bawlna ah te, kan sumdawnna ah te hian kan tilang tur a ni dawn lawm ni? Kan hnathawh chhan, kan damchhan hi Mizoram tana fa hrin man hla nih lo ni mawlh teh se. Chu chu kan rinna nen pawh a inmil hle a ni. Ram chu Lalpa ta a ni si a.

“I ram leh hnam a boral chuan nang leh I chhungte in him bik lovang.”

- Dr. Rohmingmawii