Written by
- Rempuia R. Lutmang

KAWIAM (F)

Mizoram hi ram dang nena khaikhin ralah chuan ram te tak te ni mah se, a chhunga chengte ṭawng hman dan inang lo a tam hle. Chung zingah chuan chhim leh hmar hman dan tih te, chhak leh thlang hman dan tihte hi a hraw deuhah a ngaih theih a, chhak leh lutuk lama an hman dan hian ram pum a dap zo lo deuh a, ṭawng dik mang loa ngaih theih pawh a awm nual.

Chhim leh hmar ṭawng inang lo langsar zual deuh chu (hmar lam hman dan dah hmasain, a dawtah chhim lam hman dan): tengtere leh chhimkelek; thingfanghma leh nuhnun; lamkhuang leh laui; kawlthei leh kawiam; saidawium leh palang; tuizem leh tawp; tlangsam leh pholeng; chawhtawlh leh maihun leh a dang tam tak a awm. Ṭhenkhat chu chhim lam tih emaw, hmar lam tih emawin a dik chiah lo thei bawk ang. Heng kan ṭawng inang lo zingah hian ‘kawiam’ hi ka’n sawi zui deuh ang e.

Mi ngo ti chawt ila, Europe khaw­mualpui lama mi ni tur an ni, chutiang mi chuan kan thei sawi meka hi ‘guava’ an ti, a tobul (etymo­logy) lam chu a google mai theih ang. Anni mi ngoho hi kan pi leh pute nen khan an inhre har a, an ṭawng phei chu hriat mai ngaihna a awm lo. Hnampui hming pu china kan pi leh pute hnim hnaih hmasak chu Kawl hi niin an lang a, ‘Kawlkerang’ te an ti bawk. Silai pawh an hnen aṭanga hria an ni a, thi leh dar te chenin a ni ang chu. Hnam pui zawk leh changkang zawk na na na chu an thil neih ilo an dawr fo ang tih a rinawm a, chutiang aṭang chuan Kawlho thei chi khat kha hre chhawmin ‘kawlthei’ an lo ti ta niin a ngaih theih, Sap kan hriat hnua kan thei hriat ni awm tak ‘sapthei’ te pawh kan neih hi.

Hmar leh Pawih ṭawngah pawh hian ‘kawlthei’ tih a ni a; Thado-Kuki pawhin an ti ve tho na a, an ziah dan a dang deuh a, ‘kolthei’ an ti. Zomi (Tedim-Chin) lam hian tlema tawngkam chhep dang hretin ‘kawl singkung-gah’ an ti a, chu chu ‘kawl thingkung rah’ tihna mai a ni, ‘kawlthei’ tih nen a danglam chuang lo. A nawlpuia hrut rual deuh puatin ‘kawlthei’ kan ti tlang vek a ni awm e. Burma ram lam aṭanga kan thil hriatah hian ‘kawl’ tih a tel duh hle, kawlhnam tih chu ‘kawl chem’ tihna a ni. Kawlbrahra tih pawh hi Kawlho aṭanga kan hriat a ni mai thei. Tun hma tak tak chuan ‘a kawlchhuak’ an ti a, chu chu Kawl ram aṭanga chawk luh, Kawl ram siam tihna a ni, tualchher ai chuan a tha zawk a ni ang. A hnu deuhah ‘a khawlchhuak’ tih a lo piang leh a, hei hi chu khawl hmanga siam tihna a ni ta thung.

‘Kawl’ tih hi han chai zui hlek ila, a tobul chu keini hriat phak rual ni lo mah se, ‘Kawl’ tih ngau ngau hi chuan ‘Burmese’ a kawk tih thuah hi chuan kan thu a rual vek ngei ang a, ‘Kawlvai’ tihah hian kan hriat dan a inang hlawm ang em aw. Kan dictionary neih hmasak ber Pu Buanga khan dictionary-ah ‘Kawlvai’ tih hi chi hnihin a sawi fiah a, (i) a Burman, a Burmese, tih leh (ii) Hindustanis and Gurkhas living in Burma tih a ni. Chutiang a nih chuan ‘Kawlvai’ tih chu ‘Burma mi’ tihna a nih rualin ‘India mi, Burma rama cheng’ tihna a ni tel. Hei hi an entawn ve hrim hrim nge, a awmzia ve reng ni zawk, Remkunga dictionary-ah leh Lalzuia Colneyte unau dictionary-ah pawh Pu Buanga ziah dan tho hian a inziak.

Chutiang chu a ni laiin han inzawt ta ila, ‘Kawlvai’ tih chu ‘Burma mi’ tih bakin kan sawi hlawmin a rinawm loh a, kan hriat zui dan hi a dik ta vak lo zawk ni tak maw! Pu Buanga leh Sap Upa-ina an buatsaih, kum 1898-a chhuah, “A Grammar and Dictioary of the Lushai Language (Dulien Dialec)t” tihah phei chuan anni pahnih hian ‘Kawlvai’ tih chu ‘Hindustani and Gurkhas in Burmah’ tih chauh an ziak a, Burma mi an kawhtir miah lo. Mizo leh Vai Chanchin Lehkhabu, kum 1905 October thla chhuakah Hrangliana Palian, Circle Interpreter, Champhai chuan, “Rih a chuan Kawl vai lam-in pum an shiam a, kan kal kan kal mai a,” a ti a, ani hman danah hi chuan Burmese sawina a nih hmel, India ram lam mi, Burma rama cheng sawina a ang lo deuh. Thil chhinchhiah tur pakhat a awm, Mizoram lam hian ‘Rih dil’ tih duah kan ching a, chanchinbu hluia kan hmuh ang hian a hming hi ‘Rih’ tih chin chauh a ni, dil zawng a ni ngei mai; amaherawhchu, dil tih kan telh nasa deuh a, a hminga tel ve reng emaw ti tawk an awm phah. Tlawng pawh hi lui a ni a, ‘Tlawng lui’ tih chu a sual hauh lo na a, ‘lui’ tih sawi tel ziah kher a tul hran lo. Chutiang bawk chu ‘Rih’ hi a ni.

Kawl kalsanin Kawr lam an hnaih a, Kawr chu Bengali sawina a ni. A then chu Kawr chauh ni loin Reng ram lam thlengin an zuk tla thla. Khawtlang lam kan tih pawh hian Reng ram lam an hne hnai hle. Anni Reng (Tipperah, Tripura) lam hian kan thei sawi tak ‘kawlthei’ kha ‘guyaam’ an ti a, an ṭawng pui ber ‘Kokborok’ tihah pawh chutiang chuan an ziak lut. Hmanlai khan Reng lal kha Mizo lalte nena khaikhin chuan an lian tham hle. Thlang tla thui deuh chu Rengpui thuhnuaia awmin lal tenau deuhah te an awm a, chung chu Rengte an ti ṭhin. Mizo zingah pawh Rengte an awm ve nawk nghe nghe ang. Chutianga inpawlh ve deuh roh kan nih avang chuan ṭawng pawh inlak tawn chin a awm lo thei lo.

Reng ṭawng ṭobul hi chhui ngaihna tak pawh kan hre lo. Mizote ai chuan anniho hi Sap leh Vaiin an tlawhpawh hmasa fe zawk tih chu kan hre thei. Sap ṭawnga ‘guava’ kha lam thiam loin emaw, an lam dan hre sualin emaw, ‘guyaam’ an lo ti chhawm ve ta mai nge, hmakhawsang ata an sawi dan ve reng tih kha zawhna awm thei a ni. A enga pawh chu ni se, Tripura lama hnam tam takin ‘guyaam’ an tih kha Mizo zinga thlang tla thui deuhin hre sualin ‘kawiam’ an lo ti ta ni berin a lang a, chu chu chhim lamin an hmang zui zel a, a chhawng ta duah a nih chu. Reng rama hnam thenkhat hi chu Tuikuk kan tihte hi an ni a, khawthlang lam tawng chu Tuikuk ṭawng nena inpawlh deuh nawk nawk pawh a awm thei ang.

Kan sawi tak ang khan ‘kawlthei’ tih chu ‘Kawl’ leh ‘thei’ tih belhbawm aṭanga lo piang a ni a; ‘kawiam’ tih erawh chu hnam dang ṭawng aṭanga lak a ni thung. Kawiam tih hi Pu Buanga pawhin a dictionary-ah “kawiam (F)” tiin a ziak lut a, kualkhung chhunga ‘F’ lam pum hi ‘foreign language’ a ni a, ‘hnam dang tawng seng luh’ tihna a ni. Hemi vek hi Remkunga pawhin la chhawngin a dictionary-ah ‘kawiam (F)’ tiin a dah. Lalzuia Colneyte unau chuan ‘F’ tih lama hi chu an thai lang ve ta lo.

Pu Buanga leh Remkunga chauh kha ‘F’ lam ri an ni lo a, tun hma Govt. ME School, Serkawna headmaster ṭhin, C. Saizawna pawhin a lehkhabu ‘Pi Pute Tawng Kauchheh’ tihah ‘hnam dang tawng Mizo ṭawng anga hmante’ ziak tlarin ‘kawiam’ tih hi a telh ve bawk. Ani chhim lam mi thiamin ‘kawiam’ tih chu hnam dang tawng a tih chuan a dik ngei ang.

Hetia kan ziah avang hian ‘kawiam’ kha kan hnual­suat ta bik tihna a ni lo a, a tobul ni thei awm kan han dap mai chauh a ni. Thuziak hlui lamah, Mizo leh Vai Chanchin Lehkhabu, kum 1906 September thla chhuakah hian ‘kawlthei’ tih a lang tawh a, ‘kawiam’ tih chu a lang lo, chutih laiin ‘laui’ tih a lang ve leh tlat thung. Hetiang hi chu a ziaktu hman dan dan a ni mai ang chu.

- Rempuia R. Lutmang