KAN HLAMCHHIAH, PAWIMAWH HMASA SI

Kan ram leh hnam siam ṭha tur hian eng aṭanga bul ṭan tur nge tih inzawt ila, kan chhanna chu a inang lo fur mai thei. Ṭhenkhatin politics aṭanga bul ṭan an duh ang a, ṭhenkhatin zirna (education) an ngai pawimawh ang a, ṭhenkhatin ram leh khawtlang inrelbawlna ṭha an ngai pawimawh hmasa mai thei bawk. Insiam ṭha tur hian thil ropui tak tih a ngai hran lo a, ropui taka bul ṭan a ngai kher na hek lo. Kan ni tin nunphunga thil ho te te, mi tam takin suala kan ngaih loh khawpa thil té tham nia kan ngaih aṭanga bul kan ṭan a ṭul zawk a ni.

Mizo hian zuk leh hmuam kan ti nasa hle mai a, kan hriselna pawhin a tuar viau mai. Mi ṭhenkhat chuan zuk leh hmuam hi eng thamah kan ngai lo a, sualah pawh kan ngai lem lo. Rualpawlna ang lekah kan ngai pawh a ni mahna. Amaherawhchu, zuk leh hmuam hi sual tinreng bul a nih em loh pawhin sual bul pakhat chu a ni chiang mai. Zuk leh hmuam ti miah lo drugs addict, zuk leh hmuam ti miah lo zu ngawl vei an vang khawp mai. Kei chuan ka la hre lo. Zuk leh hmuam ti ṭhin zawng zawng hi zu ngawl vei, drug ngawl vei an ni lo a, zu in ṭhin leh drugs ti ṭhinte erawhin zuk leh hmuam an ti tlangpui. Zuk leh hmuam ti miah lo KS an awm kher lo ang. Zuk leh hmuam ti miah lo zu ngawl vei i hre tawh em? I hriat pawhin an tam lo khawp ang.

Kan kam a hlei em em bawk a, kuhva kan ei nasat avangin kan ka chhung a bàl em em a, India rama ziak leh chhiar thiam tamna ber state hi ha bàl ber state pawh kan ni mai lo’ng maw? Hmanni lawk khan politician pakhat chuan press conference a nei a, kuhva ṭhial nuau nuau pahin thu a sawi a, chanchintharah a lo lang leh si a, a hmuhnawm lem loh khawp mai. Press conference neih lai em emte chuan insum ve se la maw le. Hmuh a nuam lo a, mipui pawh min zah lo ka ti.

Zuk leh hmuamin kan hriselna a khawih pawi nasat zia chu sawi loha lum a ni a, puar leh fanna ni miah lo zuk leh hmuam vanga sum leh pai kan khawhral zozai hi uiawm tham a ni. Global Adult Tobacco Survey report hnuhnung berin (?) a tarlan danin Mizorama cheng 58.7% hi zuk leh hmuam ti ṭhin kan ni a, zuk leh hmuam laka fihlim lo mi nuai riat vel kan awm tihna a ni. A tlem zawnga chhutin mi pakhatin chawhrualin ni khatah zuk leh hmuam lei nan cheng 10 hmang ta se, mihring nuai riat chuan nikhatah cheng nuai 80 kan khawhral dawn tihna a ni a, kum khatah chuan cheng vaibelchhe 300 dawn kan khawhral tihna a ni. Vaibelchhe 300 chuan hmasawnna hna tam tak a thawh theih a, phûl lem 100 a phah theih! Central chawmhlawm titihin sum tam tak zuk leh hmuama kan khawhral hi thil inhmeh lo tak a ni.

Chuvangin, kan tu leh fate hi zuk leh hmuam leh ruihhlo laka fihlim tura kan duh chuan nu leh pa te hi kan fihlim hmasak a, an entawn tlak kan nih a ṭul ang. Chhungkuaah zuk leh hmuam ṭhat loh zia nasa lehzuala kan inzirtir pawh a ṭul bawk ang. Kan fate hi zuk leh hmuam laka fihlim tura kan duh chuan keimahni kan fihlim phawt tur a ni. Meizial zu khu luih luih chung leh kuhva ṭhial sen suah suah chung chuan kan fate hi zuk leh hmuam ti lo turin kan zirtir thei lo ang. Zirtir mah ila an bengrawngah a lut mawh khawp ang.

Zuk leh hmuam kher lo, sual kawng hrang hranga kan fihlim theih nana thil pawimawh tak pakhat chu chhungkaw inrelbawlna ṭha a ni. Mihring tih loh thil siam dangte hian an zia an thlàk zen zen lo a, zirtir an ngai hek lo. Savawm hian leilung pian tirh ata vawiin ni thlengin a hràm dan a thlàk lo a, a chaw duh zawng leh a chet tlat duhna pawh a dang chuang lo. Mihring erawh kan inenkawl dan azir te, kan chawrchhuahna chhungkua azirtein nasa takin kan danglam ṭhin. Nu leh pa hna pawimawh ber chu fanau enkawl a ni a, thil dangah hlawhting mah ila fanau enkawl kawngah kan hlawhchham si chuan chhungkaw hlawhchham kan ni tho. Sum leh pai leh in leh lo ṭhate hi chhungkaw hlawhtling tehna a ni ber lo. Nu leh pa tam takin chhungkua kan hlamchhiah a, chhungkua aiin kohhran leh khawtlang kan dah pawimawh a, kohhran leh khawtlang hruaitu ṭha kan ni thei a, chhungkua erawh kan hruai ṭha leh thei si lo.

Fanau enkawl hi thil namai a ni lo a, nupa ṭanrual a ngai a, inpekna thûk tak a ngai bawk. Mi tam tak chuan chhungkaw inkaihhruaina hi kan hlamchhiah a, kan fate tan hun kan pe tam tawk lo a, kan zilh ngai mang hek lo. Kan zilh ve chhunah pawh páwnláwi takin kan zilh a, kan kalpah vel mai mai a ni. Pa pakhat pawhin a fanu tleirawl uaih tawh chu, “Mami, sáwnte hi i lo pai ringawt ang e, ka vaw hrep mai ang che,” zuk ti thawr a! Kan lei rohlu kan fate hi hetiang mai maia pawlawh taka zilh tur an ni lo asin. An kum azirin sex chungchangte hi khùnkhàn taka sawipui a, sex awmzia te, nupui pasal neih hmaa sex hman pawi theihzia te, Pathian duh loh thil a nih dan te, natna hlauhawm AIDS kai theihna a nih dan te, AIDS hlauhawmzia leh a kai theih dante hi ṭhahnem ngai tak leh urhsun taka hrilh fo zawk tur a ni.

Khawtlanga sualna irhchhuak tam zawk hi chhungkaw inenkawlna ṭha lo leh chhungkaw nun tlabalin a hrinchhuah a ni. Kan fate hi kan zilh loh a, nunkawng dik an zawh theih nana nasa taka ṭan kan lak loh chuan kan tuhrah hi kan la seng ngei ang. Puithiam Elia pawh khan a fapate kha a zilh ngai lo a, an sualna chu hre reng chung pawhin a khap ngai lo a, an chhungkaw chunga chhiatna lo thleng chu rapthlak tak a ni. A fapate pahnih chu indonaah a rualin an thi a, chu thu thinṭhawng tak chu Elia’n a han hriat chuan a ṭhutna aṭangin chhuatah a let tawp a, a nghàwng a sawh tliak a, a thi ve ta a ni. Kan fate hi an têt lai, an rilru nèm laia nunkawng dik kan kawhhmuh loh a, an rilru kan hneh loh a vuak let kan la tuar ngei ang.

Pawn lam lang theiah hma sawn uak uak mah ila, chhungkaw nun a tlakbal zel chuan tun aiin kan ramah ruihhlo a hluar tial tial ang a, HIV/AIDS a ngampa tial tial ang a, ṭhlalai kan thi tam tial tial ang a, pun lam aiin kiam lam kan pan zel ang a, Chakma leh Tuikukte erawh an pung tial tial ang a, an pun tial tial chuan kan chelh lo telh telh ang a, nakin lawkah he kan ramah ngei hian ram leilung fate hi a chan chhe zawkah kan la tang mai ang. Chuvangin, damdawi in hnai ber, school hmasa ber, sawrkarte ber ‘chhungkua’ hi kan ngaihhlut a, chhungkaw inrelbawlna ṭha nei tura ṭan kan lak thar hi a pawimawh ta hle mai. ‘Society ṭha neih i duh chuan i inah ṭan rawh’ tih a nih kha. Kan ram leh hnam damna turin chhungkua a dam hmasak a ṭul a ni. Chhungkua a tlakchhiat chuan ram leh hnam a boral ve dawn si a.

*I ram leh hnam a boral chuan nang leh I chhungte in him bik lo vang.*

- K Lalrinchhana