ZU KHAP BURNA DAN HI KAN CHHIATPUI ZAWKIN A LANG
THUHMA
Sawrkar hmasain dan hnuaia zu zawrh phalna licence pek a tum vel lai khan, Sap ṭawngin “Prohibition or Control: Making Sense of Alcohol Policy Debates in Mizoram” tih lehkhabu ka chhuah a (Lengchhawn Press, Aizawl: 2014). Ka lehkhabuah chuan, zu hi amah mai chuan sual a ni lo a, a khat tawka tlem tea in ṭhin (moderate drinking) chu kan Bible-in a khap lo a, sualah a dah lo bawk a, in tam lutuk leh ruih erawh chu ringtute leh mifingte tan tih loh tur a nihzia Bible-in min zirtir a ni tiin ka ziak a.
Kan ram dinhmun bik thlir ila, zu hi khap thei tak tak a ni dawn lo. Khap burna avangin zu “ṭha” in tur a vang dawn a, black-a an zawrhte lah a man a to dawn si a, chuvangin zu in duh si, neinung lote tan chuan zu "chhia" leh zu "hrisel lo" (locally brew spurious liquor) an in a ngai dawn a, an hriselna atan a ṭha lo hle dawn a ni. Chuvangin zu in duhten zu "ṭha" leh zu "hrisel" (beer leh wine) man tlawm deuha an lei theihna tur leh an in theihna turin, licence nena zu "ṭha" zawrh chu a ṭha zawk mai thei. Zu khap bur avanga zu "chhia" leh ruih theih thil dang (heroin, opium, ganja, marijuana, meth, prescription medicine, etc) pung tur leh chungteina ngawlvei leh thihna a thlen nasat tur nena tehkhin chuan, dan phalnaa zu “ṭha” zawrh chu sual tè zawk (lessor of the two evils) a ni ang, tiin ka ziak a ni.
Sawrkar hmasa khan zu zawrh licence chu a pe ta ngei a. Inthlanpui a lo awm leh khan, party ṭhenkhatten zu zawrh loh an tlangaupui leh a, an sawrkar ta ngei a, zu zawrh licence chu an titawp ta nge nge a ni. Kei erawh chu ka dinna ngaiah ka la ding reng. Ka dinna leh ka hmuh dante erawh chu a dik ber ka ti lo. Pathian thu ka zirna aṭangin leh zu chungchanga khawvela kohhran dangte policy leh practice-te ka zirna aṭanga keima mimal hmuh dan leh ngaihdante an ni.
Zu khap burna danina a nghawng tur ka hmuh lawk thil erawh a lo thleng dik zel niin a lang. A nihna tak (ground reality) ah chuan, zu khap burna dan hnuaiah hian, phalna nena zu zawrh lai ai khan, chuti teh chiamin zu a tlèm phah chuang lo a, zu in mi pawh an tlem phah chuang lo niin a lang. Dan lo va siam, zuar leh lakluh zu leh ruih theih thil dangte (heroin, opium, meth, ganja, marijuana, prescription medicine, etc) a pung zawk daih emaw tih theih dinhmunah kan awm mek a ni.
ZU KHAP BURNA DAN HLAWHTLIN THEIH LOHNA TUR CHHAN LEH VANGTE
1. Zu in duh an awm :
Mizorama cheng mihring nuai sawmpakhat rual te, a bik takin ṭhalai nuai thum nuai li rualte hi, “Tu mahin zu in in tur a ni lo,” ti chu thil theih loh tluk a ni. Zu hi khap bur thei a ni lo. In duh an awm tlat. Lei duh (demand) a awm chhung chuan supply chu a awm zel ang. Chuvangin khap bur thei a ni lo. Hlawhtling lo tura langsa dan siam chu, tha leh zung leh sum leh pai sen thlawnna mai a nihna lai a awm.
Ṭhenkhatin “Tualthah leh pawngsualte pawh hi a rem chuang lo a, a rem chuan loh chuan, tualthah leh pawngsual khapna leh hremna dante i siam lo mai ang u, a tih theih hlei nem?” an ti a. Zu in chu hengte nen hian tehkhin chi a ni lo. Illogical leh irrelevant argument a ni. Tualthah leh pawngsualte chu India leh ram zawng zawngah thil sual (criminal offence) a ni a. Zu in erawh chu khawvel ram tam zawkah criminal offence a ni lo, zu khap burna dan nei mosolman ram ṭhenkhat tih lohah chuan. Zu khap burna dan hmang Mizoram ngeiah pawh hian, zu intute chu tualthattu leh pawngsualtute anga man vek a, hrem vek an ni lo hi maw!
2. Sawrkar mi leh saten anmahni siam zu khap burna dan an zawm lo :
Sawrkar mi leh sa MLA 40 rual te, sawrkar hnathawk lian leh tê zawng zawng te, a bik takin law enforcement lama thawktu (police leh excise) personnel zawng zawngte hian zu hi in lo ni se la chuan, zu khap burna dan hi mipui chunga kenkawh a hlawhtling thei mahna. Mahse, sawrkar mi leh sa zinga tam tak chu zu in duh leh inna tur sum nei, dan palzuta a lak dan, lei dan, phurh dan leh in dan tur hria leh thiam an ni tlat si a. Sawrkar mi leh sa berten anmahni siam zu khap burna dan an zawm duh loh leh an zawm ṭhat loh chuan, an dan siam mipuite chunga kengkawh tur chuan hlawhtlin ngaihna a awm lo a ni.
3. Thlei bìk nei dan a ni :
Mizoramah chuan zu khap burna dan hi thlei bik nei loa (impartial taka) kalpui theih tur dan a ni lo. Governor, Chief Minister, Minister, High Court Judge, Chief Secretary, Secretary, Director leh mi lian dangte bungalow leh motorte Excise leh NGO ten an check ngam loh tur chu sawi ngai loah dah ila, DC leh SP motor leh bungalow tak ngial pawh an check ngam lo ang. Chuvangin heng mi lian leh mi hausate zinga zu in mite tan chuan, zu khap burna dan hian a phuar ve hlawm lo. Dan chu awm mah se, mahni in nuam leh lumah thlamuang takin zu "ṭha" (branded beer, wine, liquor) an in thei a ni. Chu chauh a ni lo. Sipaite tan khap theih a ni si lo a. Mi dang tan khap bur si, sipaite tan khap bur thei leh si loh dan chu awmzia a nei lo.
4. Zu khap burna dan siam hi party politics a ni :
Sawi tawh angin, zu hi amah mai chuan sual a ni lo a, hmangtute pawh misual an ni lo. Damdawi te, food preservation, etc ah te zu hi a ṭangkai em em a ni. Kohhran tam takah pawh sacrament tan wine (sacramental wine) an hmang a, sual a ni lo. Sacramental wine hmang lo kohhrante pawhin zu percentage tlem lo theitui (drink) an hmang a, tui tam tak pawlh mah se, tui pawlh zu a ni tho tho. Mahse sual a ni lo. Chuvangin a hmanna tur dik leh a hmanna tur hun leh a hman zat tur dik taka hman a ni chuan, zu in leh hman (use) hi sual a ni lo. Hman sual (abuse) erawh a ṭha lo.
South Africaa kan awm laiin South African ṭhianpa nen winery neitu Reformed Kohhran Upa huan leh winery kan tlawh a. Winery neitu kohhran upa chuan wine hlui leh tui chi min present a tum a, mahse ka la duh lo a. A chhan min zawt a, “Wine ka in lo,” tiin ka chhang a, ka in loh chhan min zawt leh a, kan kohhranah chuan wine in leh rui chu sual a ni, tiin ka hrilh a. Biblical wine in chu suala ngai kohhran a awm kha mak a ti hle a, Kristiante'n wine in tawk tur chin hre lova ruih thleng thlenga an in a hriat phei chu mak a ti lehzual a ni. “Kum 50 chhung a khát tàwkin wine ka in ṭhin a, ka ruih ka hre ngai lo,” tiin min hrilh a ni. Chumi hnuah chuan Bible-a wine chungchang leh khawvel kohhrante ina alcohol policy an neih dan leh neih loh dante ka zir a, wine (zu) chungchanga ka theology ka thlak ṭan ve ta a ni.
Mizoramah erawh chuan tun thlengin zu chu suala ngaih a ni a, party tinten kohhran tihlawm tumin zu sual chu an indosiak ta ni berin a lang. Zu sual do nih chu vote bank politics atan party-ten an hmang a, Mizoram politics chu zu politics, zu thlah zalen, zu khap, zu thlah zalen, zu khap, zu musical chair game kan khel kan khel a ni ber e. Zu politics kan ṭhansan hlei thei lo. Kan sawrkar hrawn mek hian, zu khap burna dan a kalpui a. Sawrkar hmasa party pawhin zu zawrh a phal kha a inchhir thu leh, an party an sawrkar leh chuan an tih tawh lo tur thute an chhuah a. Zu in chu sual lian bera ngai kohhrante awmna rama kohhran mite vote hmuhna atan chuan zu khap burna policy kalpui chu a lo hlawk phian a nih dawn hi maw!
5. Kohhran aia sawrkar rin zawkna :
Sawi tawh angin, Mizoram kohhranteah chuan zu hrim hrim hi sual a nihzia leh zu in chu sual lian tak a nihzia zirtirna kan lo kalpui rei tawh a, chuvangin a nihna tur anga ngai pawh an tam a ni. Tunah erawh chuan chu zirtirna chuan kan member tam takte a hneh tawh lo chauh ni lovin, kan member tam takte chu zu in lo turin leh zu siam lo leh zuar lo turin kan hrilh thei tawh lo a ni. Chuvangin, Thlarau Thianghlim nei, a kohhran berin sawrkar kan pun a ngai ta a. A letling zawngin thil a kal ta emaw tih theih tur dinhmunah kan ding a ni. Kohhranten zu siam, zu zawrh leh zu in chutiang em ema kan lak serious chuan, kan member zu siam, zu in leh zu zuarte phuar ngam ila, an sim duh loh chuan kohhran member an nihna hlip ngam bawk ila, a ziaawm deuh mahna. Mahse, chutiang chuan kan ti ngam leh si lo. Chuvangin, Thlarau Thianghlim nei kohhran berina a tlin loh sawrkar tihtir tum chu a hlawhtling lo ang.
6. Khapna dan bawhchhetute an phu tawka hrem an ni vek lo :
Zu khap burna dan awm mah se, dan bawhchhetu – kum tling loten zu an lei leh an in te, motor khalh dawn leh khalh laia zu in te, zu siam, zu zuar, zu phur, zu in leh zu rui avanga buaina siamtute an phu tawka hrem an ni vek chuang lo. Thlei bik nei loa dan hi hman ni se la chuan, zu in, zu phur leh zu kawl avanga jail bang zut politician leh officer te an awm ṭeuh mai thei. Mahse anniho hi chu hrem ngam chi an ni si lo a, Rangvamualho hrem hi a lo ngamawm ber awm hi maw! Dan bawhchhetu zawng zawng rualkhai taka hrem vek an nih lo chuan, miten dan bawhchhiat an hlau lo ang a, bawhchhiat hlauhawm loh dan chu a hlawhtling thei lo ang.
TLIPNA
Sawrkar hmasa hun laia phalna nena zu zawrh kha tihtawp a ni a, kan sawrkar hrawn mek hian zu khap burna dan a kalpui mek a. Zu khap burna dan awm reng chung si hian Mizoramah zu a tlem phah chuangin a lang lo. In duh tan chuan zu "ṭha" leh zu "chhia" in tur an hmu zel a ni. Drugs (heroin, opium, meth, ganja, marijuana, prescription medicine, etc) te phei chu, zu khap burna dan a awm leh hnu hian zuar leh hmang an pung nasa zawk emaw tih theih tur dinhmunah kan awm. Zu khap burna dan avanga zu man a to lutuk chuan ṭhalai tam takte chuan an lei theih ruih theih thil dang an ti tho ang. Tunlai phei chu drugs a tam em em a, a man pawh a to vak lo a ni awm e. Chuvangin, he thu ziaktu hmuh danah chuan, zu khap burna dan hi zu zawrh phalna licence pek aiin kan chhiatpui zawk niin a lang.
Ngawlvei raurauah drugs ngawlvei aiin zu ngawlvei chu sim (return) a awl zawk a ni. Beer leh wine te hi a khát tawka tlem te in ṭhinte tan chuan hriselna a affect lo. Zu tlem te a khat tawka in (moderate drinking) hi zuk leh hmuam nena tehkhin dawn chuan, zuk leh hmuam hian hriselna a affect nasa zawk a ni. Chuvangin zu in duhten zu "chhia" in avanga an chhiatpui lohna turin leh zu "ṭha" thiam taka an in theihna turin bar siamte phal a, control dan ṭha hnuaia zu "ṭha" zawrh leh zu "ṭha" in phal a nih chuan, kawng dang dangah ramin a ṭhatpui zawk mai thei a ni.
Sawrkarin zu zawrh licence a pek chuan, chhhiah (tax) revenue pawh a lut ṭha leh ang a, sawrkar chuan hmasawnna hna tam tak a thawk thei dawn a ni. “Kristian ram kan ni a, zu zawrh avanga chhiah hmuh tam ai chuan, hmuh lo ka thlang zawk,” titute an awm ṭhin. Hetianga sawitute hian zu khap burna dan awm reng chung si hian zu tax kan hmu reng ṭhin a ni tih an hre lo a nih lo chuan, hriat loh der an tum niin a lang. Central sawrkar aṭanga sum kan dawn ṭhinteah hian zu dawrte leh liquor baron ten chhiah sang tak an pek aṭanga sum tlingkhawm a tel ve a, chu chhiah tlingkhawm aṭang chuan kan chanvo tur min rawn thawn a, kan dawng a, kan hmang a, kan ei ṭhin a ni. Kan tan thil sual a ni lo. Chuvangin, kan sawrkar hrawn mekin Hnahlan, Champhai, etc-ah te wine factory din a phal hi, thil ṭha a ni.
Zu dawr chu awm reng mah se la, zu in lo mite chuan an lei lo ang a, an in bawk lo ang. Zu khap burna dan a awm pawhin zu in mi leh in duhte tan chuan lei tur leh in tur an hmu zel mai ang. A awmzia chu, sawrkar phalna nena zu dawr siam leh zu khap burna dan neite hian practical effect-ah danglamna lian tham sawi tur a awm chuang lo niin a lang. Free taka zu zawrhna ramah pawh in duhte chuan an in a, in duh lo Kristian leh Kristian lote chuan an in chuang lo a ni. Mizoramah pawh chutiang tur chu a ni mai.
He article hian zu a sawi mawi lo. Zu khap burna dan kan hman mek hi tawi tein leh simple takin a critique a ni. Letter and spirit-a implement theih loh tur leh hlawhtling lo tura chiangsa dan chu siam loh a ṭha ber tih, he article hian a dinpui a, zu politics hi khel reng tawh loin, ram issue lian zawk, corruption, mismanagement, incompetence, etc te vei zawk a, dikna leh rinawmnate nunpuiin, hmasawnna hnathawh lam hawi tawh zawk tura rawtna leh sawmna a siam a ni. A khát tawka tlem te zu in ṭhinte thlenga misuala ngai leh hmu theology dik lo tihdikna a ni bawk.
Chutih rualin zu zawrh phalna dan hnuaiah emaw, zu khap burna dan hnuaiah emaw, a eng ber dan hnuaiah pawh awm ila, zuk leh hmuam ang thovin, zu hi a ngawl vei theih (addictive) a ni a, in tam lutuk chuan hriselna atan a ṭhat loh avangin in loh a ṭha ber tih erawh chu kan kohhran member te, kan fa te, kan ṭhalai te, kan nu leh pa te, kan student te, kan ṭhiante leh kan chhungkhat lainate kan hrilh zel tur a ni a, kan zirtir reng tur a ni.
- Laiu Fachhai