KAN LEHKHABU NEIH HMASAKTE
Zofate hian Mizo ṭawng ngeia ziak lehkhabu hi kan neihna a la rei lém lo viau a, lehkhabu chu sawi loh Mizo ṭawng ngei pawh ziak ngei chuan kan neihna ala rei lo viau a ni. Hriat theih chinah chuan TH. Lewin (Thangliana) khan kum 1870-ah lehkhabu a lo buatsaih tawh a, a lehkhabu hming chu Progressive Colloquial Exercises in The Lushai Dialect tih niin chu lehkhabuah chuan Mizo thawnthu pathum lai; Chemtatrawta, Lalruanga leh Kungawrhi te thawnthu a lo ziak lut tel nghe nghe a ni. He lehkhabu hi phek 120 laia chhah niin hlawm thuma then theihin hlawm khatna chuan phek 1 – 70 thleng awhin Lushai Dialect of the Kuki or Dzo language tih thupuia hmangin inbiakna ṭawngkam sentence hrang hrangte chu Mizo ṭawng leh Sap ṭawngin a dah kawp zel a, Exercise 1 – 90 thleng a ni. Hlawm hnihna chuan phek 71 – 90 thleng awhin Mizo thawnthu pathum te Mizo ṭawng leh Sap ṭawnga a dah kawpna bawk a ni a, Column hniha ṭhenin a vei lamah Mizo ṭawng a dah a, a ding lamah Sap ṭawng a dah leh a ni. Chemtatrawta thawnthu hi a thupuiah The Consequences tiin a dah nghe nghe. Hlawm thumna hian phek 91 – 120 thleng awhin Vocabulary niin Mizo ṭawng leh Sap ṭawng thumala dah kawp zelin thumal 1105 lai a dah a ni.
He lehkhabu hi Mizo ṭawng ngeia ziak kan dah hmasak ber nia hriat a ni. Thangliana hi a chanchin sawi tur tam tak a awm a, Lungsen lal Rothangpuia hnenah kalin Rothangpuia chuan fapa ang maia sal a kawl, Tuikuk tlangval fel deuh mai chu Thangliana chuan a bula awm turin a dil a, ani chuan remtiin chu Tuikuk tlangval hnen aṭang chuan Mizo ṭawng hi a zir ta a ni an ti. Amaherawhchu, a lehkhabu siamah hian Alphabet lam dah loin Inbiakna ṭawngkam (Dialect) lam chauh a dah thung a. He lehkhabuah hian inbiakna ṭawngkam tam tak tarlangin, Mizo ṭawng leh Sap ṭawngin a dah kawp zel a, hetiang hian han thlir ila; Nungma i-in-tshiem-taw-em = Are you nearly ready, In-om-lem-ang = I will play, Tu vaibel ngey a-dzu? = Whose pipe was he smoking?, Koyangey kul-don? = Where are you about to go?, Nungma pu-un i-ta emni? = Are you weaving cloth?, Koyma tum-tuk ka-ril atam-ey = I am very hungry, He hmaitscia nula pa-hnit, ni-dzana alam-don-taw-a, alam-ta-loh = These two girls were to have danced last night but they did not, Hetiang rei-tuk mut dzong adzak-tlagh-em-ey = I am ashamed much of sleeping so late, adt.
Heng bakah hian thumal pawh hetiang hian ṭhahnem tham tak a dah bawk a; Prophet – Kuavang-dzawl, Dzai-tchum – Cut with scissors, Ashang – tall/ high, Matei-lovin – surely/certainly, Ngah-sha – fish, Nimin-dzan – yesterday night, Pakat – One, Pahnit – Two, Patum – Three, Pali – Four, Pa-nga – Five, Paruk – Six, Pasari – Seven, pariek – Eight, Pakoa – Nine, Tchum-dzing – Morning mist, Mu-ul-pui – A mountain, Pa-tchia – Poor, Lukha – Platform, Mei-koh – Smoke, Vai-hto-len – A mosquito curtain, Vana-nghur – Thunder, Mu-tscuak – Sleepy, Hmei-htai – Widow, Dzong – A monkey, adt. Thangliana hnuah hian kum 1884-ah Dr. Brojo Nach Saha, Assistant Surgeon, Mizo District chuan ‘Grammar of the Lushai Language’ tih lehkhabu a siam a, kum 1897 chuan R.H.S. Hutchinson chuan ‘Vocabulary of the Lushai Language tih bu a lo siam tawh bawk. Hemi hnu lawk kum 1898-ah Tarmita (J. Shakespear) chuan Mizo thawnthu pasarih lai chu ziak ve lehin, Rev. F.J. Sandy pawhin kum 1919-ah Mizo thawnthu ṭhenkhatte chu Sap ṭawngin a ziak chhuak bawk a ni. Hengte hi Zosap zinga thu leh hla kan neih hmasakte an ni a, Pathian thu lamah pawh kum 1896-ah Chanchin Ṭha Luka ziak hi Mizo ṭawngin min siamsak a, kum 1898-ah Chanchin Ṭha Johana ziak chu chhut leh a niin, kum 1899-ah Tirhkohte Thiltih bu chu Mizo ṭawnga siam leh a ni. Sawi hmaih hauh loh tur chu kum 1894-ah Rev. F.W. Savidge leh Rev. J.H. Lorrain te chu Sap ram aṭangin Mizoramah an rawn chhuak a, an lo thlen kum hian Mizo A, Aw, B chu hetiang hian an siam nghal a ni;
A AW B CH D E F G NG H I J K L M N O P R S T Ṭ U V Z. CH (C hi ‘Chel’ tia lam rik tur a niin Ṭ pawh hi ‘Thaw’ tia lam rik tur a ni)
Pu Buanga leh Sap Upate hian kum 1898-ah ‘Grammar and Dictionary of the Lushai Language’ tih bu an chhuah a, chumi hnuah chuan Pu Buanga hian amahin ‘Dictionary of the Lushai Language’, Mizoin ‘Pu Buanga Dictionary’ kan tih hi a buatsaih leh a, chu chu kum 1938-ah tihchhuah a ni. Kum 1920-ah FJ. Sandy chuan ‘Elements of Lushai Grammar’ tih bu a buatsaih leh bawk. Hetiang hian Zosapte khan ṭhahnemngai takin ziak leh chhiar lamah súl an lo su a, chumi hnuah chuan Sakhaw lam lehkhabu tih loh chu lehkhabu hmuh tur a awm meuh lo a. Kum 1907-ah Mizo leh Vai Chanchinbu chu tihchhuah a niin, thla kipa tihchhuah ṭhin a ni a (Ṭhenkhat chuan Mizo leh Vai Chanchinbu hi kum 1895-ah tihchhuah ṭan niin an sawi bawk). Kristian Tlangau hi kum 1911-ah tihchhuah ṭan a niin, chumi baka kan hmuh leh hmasak chu kum 1926-a Rev. Liangkhaia ziak ‘Mizo Chanchin’ tih chu a ni mai awm e. Kum 1953-a VL. Siama lehkhabu ziak ‘Mizo History’ pawh chu ziak hmasa pawl a ni. He lehkhabu phei hi chu kum 1980 thleng khan Middle School zirlaibu atan hman a ni nghe nghein, hetih hunlai hian Rs. 1.62 man a ni. Chumi hnuah Pastor Vanchhunga’n kum 1955-ah ‘Mizo leh a vela hnam dangte chanchin’ tih chu a rawn ziak leh a. A hunlai hian Rs. 3.00-a hralh ṭhin a ni. K. Zawla hian kum 1964-ah ‘Mizo Pi Pu leh an thlahte chanchin’ a rawn ziak lehin, kum 1969-ah ‘Mizo ṭawng Grammar’ tih chu a ziak leh a, heng bakah hian Helps to the Study of English II (1974?), Awithangpa Chanchin (1978), Pi Pute Chenna leh An Ro (1979), Ṭobul (1981), Rin Aia mak (1984), Zawltling Vawn Nat (1985) leh Rukrawk tihte chu a lo ziak bawk a.
Pastor Challiana chuan ‘Hmasang Mizo Awm dan’ tih chu engtik kuma a ziak nge tih chu hriat theih ni chiah lo mah se la, kum 1910 hma lam a ni ang em tih tur a ni. The Story of the Bible tih Charles Foster ziak chu Mizo ṭawnga letlingin ‘Pathian Lehkhabu Chanchin’ a ti a, kum 1909 daih tawhah khan tihchhuah a lo ni tawh a ni. Heng bakah hian lehkhabu dang; Roman Catholic Sakhaw Thu, Chhandam nih inhriat chianna, Kristiante Tihtur, Nang hi i danglam tawh em?, Krista Palai, Pilata Nupui, Bethlehem Titi, Sap Upa Sermon Bu, Pathian Ro Bawm tih bute chu a ziak bawkin Isua Krista Zirtir Dan tih leh, Nazareth-ah i kal ang u tih bute chu a letling bawk a ni. Heng bakah hian an ziah kum hriat chian theih tawh loh lehkhabu dang dang hi kum 1965 hma lamah khan hengte hi kan lo nei tawh a; Sangi Inleng – Lalthangfala, Mizo Dan Bu – District Council chhuah, Mizo Titi – Lalmama, Mizo ṭawng Ziak dan – Vankhuma, Zo Nun – J. Malsawma, Mizo Hla Hlui leh Hla Thar – J. Malsawma, Hla thu Hrilhfiahna–Pastor Thankunga, Mizo Hla Khawnkhawm – Lalmama, Nun Dan – H.K. Bawichhuaka, Bengvarna Bu – R. Thanhlira, Abraham Lincoln – R. Thanhlira, Mizo Thawnthu – P.S. Dahrawk, Chawngpui, a ti vawl vawl ṭhin – Vanlalropuia, Saikuti Chanchin – Selṭhuama, Zoram Thlirna – B. Poonte, Pi Pu Ziarang – Kiautuma.
Heng bakah hian Mizo ṭawnga lehlin hi kum 1965 hma lamah khan hengte hi kan lo nei tawh bawk a; Quo Vadis – Nikhama, Ben Hur – Dr. Thanglura, Ivanhoe – R. Zuala, Hamlet – JF. Laldailova, Romeo and Juliet – JF. Laldailova, Julius Caesar – S.T. Zama.
LEHKHABU RAWNTE;
• Thu leh Hla, No 1 Fur chhuak, 1965
• Progressive Colloquial Exercises in the Lushai Dialect – Capt. Thomas Herbert Lewin, B.S.C
• Seminar of Lecturers in Mizo Language Held from 12 – 14 Feb, 1975
• History of Mizo Literature – Department of Mizo, Mizoram University
• Tun kum Za chhunga Mizo hnam puipate (1894 – 1994) – C. Vanlallawma
- Mahmuaka Chhakchhuak