Lamsuakate'n Sumdawng An Suam Thu

Pu James Dokhuman a lehkhabu, CHHAKAWM KEIPUI LAMSUAKA tih bua a ziah dân chuan - Lamsuaka hi chhim Lalburha pasalṭha leh khawnbawl upa a ni a. Vawi khat chu an khuaah sumdawng pathum an kal a. Chala leh Taikhama-te chuan an ṭhihna zawrh chu an awt hle a. Anni pahnih hi mi lâr lo tak, mi chhe dai kil kara mi, awm khauh lo tak an ni a; chuvang chuan anmahni chauh chuan suam hneh dawnin an inhre lo va, Lamsuaka chu lenchilhin sumdawngte chu suampuiah an sâwm a. Lamsuaka chuan hna ṭul chhuanlamin a lo hnar a. Chala-te ṭhian dun chuan an fuihpawrh ta a, “Lalburha pasalṭha chhuanvawr hawlh lawr ber i ni a. Hêng Pâwite sumdawngho lakah hian i diau dawn em ni? Kan sâwmna che hi mite’n an la hria ang a, ‘Lamsuaka chu Pâwite bei turin an sawm a; mahse, a ngam lo a ni ang, bei ngam lovin chhuanlam hna dang thawh tur a zawng ruai mai. A lo huaisen tak tak lo a ni ang,’ tiin an la rawn sawi mai dawn che asin,” tiin a kuta rul kaw zen an tum a.

Lamsuaka chuan, “Hêngho ṭhi zawrh hi ka it ve lo. Ka hming in tihchhiat dawn ai chuan ka tih tur chu ka hlen ang. Ṭhi in tih leh ka nei, dar in tih leh ka nei, silai pawh kan unau thuma inhming kima ken tur fung thum ka nei. Sial ni se ṭhawmmawl kipa thlun sen loh tur ka nei bawk. Mahse, ka hming tihchhiat in tuma ai chuan bei tak ang hmiang, in ti mek mek bawk a,” tiin a remti ve ta a. (Chhakawm Keipui Lamsuaka, First Edition: 2001, p. 126)

Zawngṭah khua aṭanga zinga sumdawng pathum chhuak chu Lamsuaka-te chuan an zui a. An ûm phâk chuan tih khawtlai nân an thil zawrhte chu an ensak a, an chhaih kual a, an ṭawng pai dân te an zir a. Sumdawngte chu an thinrim a, feiin Lamsuakate chu chhun an tum ‘hmasa’ zâwk a. Tichuan, ramhnuaiah zat leh zat, ngam leh ngam an inbei ta a. Sumdawng zinga a pa lian ber leh Lamsuaka chu an intum a, sumdawng pa liana’n fei a keng a, Lamsuaka’n kawlhnam a keng thung a. Eng emaw chen an insual hnuin sumdawng pa liana chu tlanchhiat tumin a inher a; a chutih lai tak chu Lamsuaka chuan a kaiza tha a chhahsak a; tichuan, a ṭhiante chu sumdawng pa liana a that lai en turin a han sâwm ‘hmasa’ ta a, “Nang hi maw Chala leh Taikhama’n ka ngam loh tura an rin chu. Chala, Taikham, en rawh u, khuang vawi thum chawi Ruanbunga tupa ka chiang a ni lo’m ni,” a ti piap piap a, chumi hnuah a sât hlum ta chauh va.

Chutah, Lamsuaka chuan a mi thah ruang chu an inbeihna kiang khâmah a nam liam ta a. Chutih lai chuan Chala pawhin a khingpuipa chu a lo that ve tawh a. An ṭhianpa Taikhama erawh chuan a bitum chu a hneh lo hle a, chhe têin a bân a tithi ser ser chauh va. Sumdawng la dam chu a hawi kual a, a ṭhiante pahnih an thi ve ve tawh tih a hriatin a tlanchhe thut a. Lamsuaka’n a mi thah ruang khama a nam liam zo chuan sumdawng tlanchhia chu a hmu hman chiah a. Taikhama chu, “Engah nge i tlan chhuahtir? In heti leh mai mai si a, a tlan chhuahin a ṭha hlei na’ng. I nikhua lo mang reuh e,” tiin a kamkhat a. Chala mi thah pawh chu khamah an nam liam a. Lamsuaka chuan a ṭhiante pahnih hnenah chuan, “Ngam lo tura min rin khan ka ngam a ni lo’m ni? ‘Lamsuaka’n a ngam lo’ ti chuan ka hming chu in sawichhe ṭalh em lo ang chu maw?” a ti a, an mi suamte sum pawh la ve duh lovin a hawsan ta a ni.

Heti hian thlir teh ang - Lamsuaka’n a bitum kaiza tha a chhat a, che thei lovin a siam a; chutih lai chuan a ṭhiante chu an khingpuite nên an lo la inbei buai hle a. A ṭhiante ṭanpui ngai ṭanpui ta lo va, sumdawng pa liana a that lai en tura a sawm ‘hmasa’ rih tê tê te; chutah, Lamsuaka chuan a bitum a that a, a ṭhiante la ṭanpui ta chuang lovin a mi thah chu khâmah a’n lum ‘hmasa’ leh phawt a! Lamsuaka hian eng rilru nge a put ang aw? A hnua a insawi theih zui dânah hian sumdawng hi a ngam hle tih lantir a duh a nih a rinawm. “Ka hming ka chhal a, Chala leh Taikhama chuan ka ngamzia chu min hmu se ka ti a, ka au vel a. Ka ngam loh te an han ring khanglang a, engmah a lo ni si lo va,” Lamsuaka chuan a ti. (Chhakawm Keipui Lamsuaka, First Edition: 2001, p. 129) Silai fung thum lai nei si, an thawh chhuahpui lo hi a ngaihna hriat a har khawp mai! Hetih lai, kum 1899 vêl lai hian Bawrhsapin Mizote silai a mansak deuh vek a, silai kawl miah lo khuate an awm a, chutih laia Lamsuakan silai fung thum a lo nei bik hi thil mak a ni.

Tin, Pu Dokhuma chuan heti hian a tlip, “Taikhama'n a bitum chu that ve se, an sumdawng suam chu pil hmak mai tur a ni a le. A thah ve theih tâk si loh avanga nungdama a chhuak ta chu a pawi zo ta a ni,” tiin. (Chhakawm Keipui Lamsuaka, First Edition: 2001, p. 130) Mi suam a, tualthah khi pawi an ti tehchiam lo va, chu ai chuan pakhat tlan chhuak khi pawi an ti zâwk niin a lang. Lamsuaka, pasalṭha filawr, vawi thum thangchhuah leh khawnbawl upa meuh; tu’n ka ui ka ar an tih loh, mi chhe dai kil kara miten mi suam tura an fuihpawrh thei hi a mak hle a. Hmanlaiin inbuanah bâk mikhual an cho kan hre ngai lo va, “I ngam lo,” tih vêl vânga mi zin vâk mai mai lo hmuh sakhi ngawt mai chuh! Tualthahna chhuanlam atan chuan ‘a chhan’ hi a ho lutuk deuh.

THANGA SAWI DAN: Kum 1900 khan Thangtinzova Paite pathum ṭhimal zuarin chhim Lalbura khua, Thingtlubuan an tlawh a. Thingtlubuan mi ṭha leh lal upa Lamsuaka chuan Chala leh Thatkhama chu a be ru a, “He Paite sumdawngho hi daiah kalpui ila, that ila, an ṭhi zawrh hi i laksak vek ang u,” tiin a sawm ta a. Chala-te pahnih chuan Lamsuaka thu chu an lo zawm a, Paite pathum chu daiah an hruai chhuak ta a ni. An phiar lawk dan angin tum an lo insem lawk a; dai pawnah chuan Lamsuaka chuan, “Ti teh u, chem i inthleng teh ang u,” a han ti a. Paiteho chuan an chem an pek veleh an tum lawk ang chuan Lamsuaka leh Thatkama chuan an tum an that ve ve a, Chala chuan a tum a chhuah ta a. (Thanga, Mizo tualthat khaihlum hmasa ber, Varparh, April 1957).

SAWI DAN DANG: Lamsuaka hi Sabual khuaah an chhungkuain an khawsa a. Chutih lai chuan Thingtlubuanah sumdawng pathum ṭhihna zuarin an kal a. Lamsuaka chuan suam turin Chaltea a sâwm a; ani chuan a lo remti a, mi dang pakhat an sâwm leh a; ani chuan a duh lo va. Thatkhama an sawm leh a, ani chuan a duh a. (Pakhat hming hi sawi dan a inang lo.) A tûkah Lamsuaka-te chuan Thingtlubuan khaw daiah sumdawngte chhuah hun an lo nghâk a. An lo lan chuan, “Khawiah nge in kal dâwn?” tiin an zâwt a. Anni chuan Parvatui lama kal tur an nih thu an sawi a. Lamsuaka chuan, “Keini pawh Parvatui tlang dunga ram vâk tur kan ni a; ti rawh u, i kal tlâng ang u, thui tak kan kalho thei ang,” tiin a sâwm a.

An lo rêl rûksa angin sumdawng pa lian ber chuan hma a hruai a, Lamsuaka’n a zui a. A inkâr thlakin Lamsuaka hnungah sumdawng pakhat a kal a, Chaltea’n a chhawm a; Thatkhama chu a hnuhnung berah, hnudâlah a ṭang a. Lamsuaka chuan, “Tukin in chaw ei in puar maw? Chaw hmehte an fun loh che u chuan kan chawhmeh hi kan sem ang che u,” tiin ṭawngkam ṭha takin a bia a. Mêl 6 vêl an kalho hnuin chhovah an kal ṭan a. An hmaah chuan rahbi rem lo deuh, thingzung thlâr kân a, vawn chhana inpawh kai ngai a lo awm a. Chuta a kai dâwn lai tak chuan Lamsuaka chuan sumdawng pa lian ber chu a kaihza tha a chhahsak thut a. Chaltea chuan a hmaa mi chu a sât ve nghâl a. Thatkhama erawh chu a tha a khûr a, a bitum chu a sât ve ngam lo va. A bitum chu kawng thlangah a zuang thla a, a tlan chhuak ta a.

Lamsuaka’n a kaiza tha a chhahsak chu mi chak leh huaisen deuh mai a lo ni a. A chem a phawrh a, awm hmunah ṭan a lo khawh a. Lamsuaka-te chuan an hnaihchilh ngam lo va, râl aṭangin lungin an vawm a. Lamsuaka’n zâna a mi sâwm, duh ve ta lo khân eng nge an chanchin tiin, beai thang kham tur angin an hnung a lo zui ru ve zêl a. Chu miin a sawi dân chuan, “Lamsuaka-te chuan an zuam ang rawkin kut an thlak mai thei bik lo va. An pa liana chu a inhrosa a, ‘Thangtinzo vâl ka zam lo vang,’ a ti kuk kuk a. Lamsuaka-te chuan lungin an tâwng chiam a. Chu pa chuan lung vawm a lo thiam hle a, an vawmna kha a lo dawng a, a vawm lêt fur fur mai a. Thih tha a ni bawk a, a vawm lêt chuan a vawm na hle a ni ang e, an thâwmah a hriat a. A châng chuan an tlanchhe deuh ṭhin niin ka hria,” a ti a.

Mahse, che thei tawh lo a ni a, sumdawng hotupa chu lungin an vawm chau va, an that thei ta a. An pawisa chu an insem a, cheng 80/- ṭheuhvin an chang a. Tual an thah avangin Lamsuaka-te chu an ralṭi hle a; dai bul, rizap pâwnah bûk an sa a, tah chuan an riak ṭhin a. An awmna miin an hria ang tih an hlau va, ei tur lama an kal tih loh chuan khaw chhûngah an lût ngam lo va.

Sumdawng zinga tlân chhuak ta khân Kanghmun khaw dai a thleng a, an rawn ûm zui ang tih a hlau va, khaw thim hnuah in pakhatah a lût a. “Ka pu, hei suam kan tawk a, ka ṭhiante chu an that,” tiin a chanchin a sawi a. A luhna pa chuan a rang thei ang bera Aizawla kal a, Bawrhsap hnêna report turin a lo ti a. Ani chu Aizawlah a chho va, Bawrhsap hnênah a kal a. Bawrhsap chuan police a tir vat a. Police chuan Lamsuaka-te mi suam dân chu a hmunah an zu en fiah a. Thingtlubuan khuain sumdawng pahnih ruang chu an hlawm a. Mizo mi zâwn dânin khaw hrang hrangin an inzâwn chhâwk a. Thingtlubuan aṭangin Kanhmunah an pe a, Kanghmun aṭangin Khawrihnimah; Kanghmun leh Khawrihnim hian hlâng an inchuh nasa hle a, a hun laia mi zâwn inchuh nasat ber pâwl a ni an ti. Chuta ṭangin Khawrihnim chuan Lungleng khua an hlân a; Aizawl an thlen chuan ruangte chu a uih tawh hle a ni.

THU LAKNA
1. Dr Zokhuma (vety) Rtd, Lamsuaka Khaihlum Thu Kha, MUP Chanchinbu August, August 1998.
2. Maj PC Thansanga Rtd, Lamsuaka leh Chaltea Khaihlum an ni, MUP Chanchinbu, February, March, April 1998.
3. Lalsuaka, Nursery Veng, Lamsuaka te Bawk kha, MUP Chanchinbu
4. Upa titi, mi hrang hrang sawi (Biangbiakna)
5. Pastor Vangchhunga, Zatluanga, Rev. Liangkhaia, Chaltuahkhuma te pawhin an lehkhabuah an ziak.

- C. Lalnunchanga