SAILO LAL VANHNUAILIANA RAM HAUH CHIN ZOFATEN KAN HUMHALH A ṬUL
Manipur ram chunga Lal Vanhnuailiana raw phunna chin khi Mizoram a ni tih mi tam tak chuan kan hre awm e. Pasalṭha Pakhara chanchin kan chhuinaah hetiang hian lal Vanhnuailiana leh a pasalṭhaten ram an hauh dan leh an raw phun chhante kan hmu.
Vanhnuailiana Champhaia a lal lai hian a pasalṭhate nen a hoa Manipur Meihlang phaia an rammut ṭumin Meitei khua pakhat an run a (hetih hunlai hian Churrachanpur-a tlang pakhat aṭanga han thlirin Meitei khua chu Manipur phai kil Imphal khaw bul lawkah chauh hmuh tur a awm a, a bak ram zawng hi chu Zo hnam ten an luah ram niin a lang). Chu Meitei khua an run ṭum chuan Meitei ho chu Manipur Reng Lal hnenah an zualko a, Imphal-a Reng chuan a sipaite tirin Vanhnuailiana leh a pasalṭhate chu an hual bet tlat mai a, Reng sipaite chuan “In lal min pe rawh u,” an ti a, Vanhnuailiana an pek chuan an thah ngei an ring si a, a pasalṭhate chuan Vanhnuailiana aia inpek an inchuh ta a (heta a pasalṭhate hi Pakhara te, Zakhama te, Thangvuka te, Sunhlupuiate an ni), Sunhlupuia chuan “Ka upa ber a, rei dam tur pawh ka ni tawh lo, nangni ho chu in kum a la tlem a, lal khua leh tuiin a la mamawh che u, keimah ka inpe ang. Ka lo thi ta a nih pawhin ka thisen luanna chin chu in rawn humhalh dawn nia,” tiin a chah a. Sunhlupuia chu Vanhnuailiana thawmhnaw a lalpuan te, a diarte leh Vakul chang nen chuan a inthuam a, Reng sipai hnenah chuan “Kei hi lal Vanhnuailiana chu ka ni e,” tiin a inpe ta a ni. Hemi hnu hian Sunhlupuia chu Reng sipaiten an hruai ta a, rei vak loah pasalṭhate chuan silai ri an hria a, Reng sipaite an kian hnu tlai lamah chuan silai rikna hmun chu an va enfiah a, Sunhlupuia chu an lo kap hlumin thûk vak loah an lo phum a. Tichuan, Sunhlupuia an phumna hmun chhinchhiah nan Vanhnuailiana leh a pasalṭhate chuan Rawpui an phun a. Reng sipaite chuan Vanhnuailiana chu an that ngeia an inhriat avangin Sunhlupuia an phumna pawh chu Vanhnuailiana Thlan an tita reng a ni. Hemi hnu hian Vanhnuailiana chuan a fapa Liankhama hnenah a pasalṭha Sunhlupuia thuchah avangte nen ka thih hnuah pawh Manipur Meihlang phai Sunhlupuia thlan aṭanga Chhimlam ram zawng chu Lusei ramah lo siam zel ang che u; thisena kan lei a ni, tiin a chah ta a. Hemi hnu zelah hian a fapa Liankhama pasalṭhate pawhin helai ram chin humhalh hian an han thawkchhuak fo ṭhin nia hriat a ni.
Liankhama vanglai Vangtea (tuna Phullen khaw bul) an awm laiin a pasalṭha Pakhara leh a hote ramri enfiaha an kal ṭumin Khawpuibung chhaka tui leh luang fintu kawr pakhat kamah, Pasalṭha Pakhara chuan sai a kap a, chulai hmun chu tun thlengin 'Pu Baia sai kah kawr' tia hriat a ni (Pakhara hian tumpang chal lian tak mai Ngopa ram, tuna Sekahmual an tih takah khian a kap a, tumpang chuan a vawrh tàk nek avangin a ke a bai hlen ta a. Tichuan, Pu Baia tia hriat a lo ni ta a ni). Liankhama Vangtea a awmlai bawk hian a pasalṭhate Pakhara, Thangvuka, Zakhama leh Siallutate chuan Manipur ram chu an tlawh lehin chu'ng rama lo cheng hnam tlem té Rangte (Gangte) te chu an kàwi ta a. Rangteho kawi phei dan turah hian pasalṭhate chu an ngaihdan a inang ta lo a, Chawngduma fapa Thangvuka te chuan tukluih bawih anga hruai an duh a, Pakhara leh pasalṭha thenkhat chuan pem hruaia hruai a, Sailo lal khua leh tuia siam an duh a, Pakharate ho duh dan chuan pem hruaiin an hruai ta a. Liankhama khua Bualpuiah chuan In 150 lai dinin veng khatah Sailo lal Liankhama khua leh tuia awmin an khawsa ta a ni. Rangteho hi veng hranah an awm a, Liankhama chuan an hotu atan Keitawna a ruat a, nuam an ti viau a ni ang; an kàwi bang Manipur-a la awmte pawhin an rawn pan zel a, kum 1886-a Zawlnghaka Liankhama a kaichhoh chuan Rangte hi In 200 zet an tling tawh a ni.
Liankhama pasalṭha Thangvuka chuan vanduaithlak takin Rangte hotupa Keitawna chu, “Ka mumangah min dàwi a, a thin ka ei loh chuan keimah ka thi mai ang,” a ti a, Rangte hotupa Keitawna chu dai bulah a thing tei lai a hmu a, Thangvuta chuan, "Ka pu ka lo tei chhawk ang che," tiin a hreipui chu a la a, a chek hlum ta mai a, Keitawna thin chu a ei ta a. Chutah, Rangte upaho chu Liankhama hnenah zualkoin an thlavang a hauh dawn leh dawn loh an zawt a, amaherawhchu, Liankhama kha a chih ta si a, "Hetiang a nih chuan mi dang pawh min bei mai ang," tiin Rangte In 200 zet chuan zanah khua chhuahsanin an khaw hlui lampangah an haw leh ta a ni. An tlanchhiat dawn hian Rangte upate chuan Liankhama pasalṭhate chu rawn um zui lo turin an ngen a, anni pawhin an um zui ta lo a ni. Tichuan, Gangte-ho chu Manipur-ah an khawsa hlen ta a ni. He chanchin aṭang hian Gangte hnamte chu Sailo lal Liankhama khua leh tuiah an lo khawsa ngei tawh a ni tih a lang. Tun hnuah pawh Mizo hnam peng pakhat an nihzia hre zelin YMA te pawh an ding ve leh ta niin hriat a ni.
A chunga kan tarlan tak ang khian Manipur state huamchin Vanhnuailiana ten rua an phunna aṭanga a ram chhim lam zawng hi Vanhnuailiana ram valh chin a ni a, lal ropui Vanhnuailiana’n a thlah kal zelte Lusei rama siam zel tura a chah ang hian keini Zofate pawh hian kan humhalh a va hun ta ve. Vanhnuailiana Raw phunna hmun hi zawnchhuaha Zofate tana martar Sunhlupuia hriatrengna lung phumte pawh a ṭha hle ang.
Rosiama Vanchhong, IFS (Rtd)
Pasalṭha Pakhara tupa