WORLD HEPATITIS DAY 2023
World Hepatitis Day hi kum tin July 28 ah, thupui pakhat hmanga khawvel pum a hman thin a ni a. He ni hi Hepatitis natna um bo tura khawvel ram tin ten hma kan lak nasat leh zual nan leh hepatitis chungchang inzirtirna hun a tan a hman thin a ni.
Kumin World Hepatitis day thupui chu ‘Nunna pakhat, Thin pakhat’ (One Life, one Liver) tih a ni. Nunna pakhat kan nei a, thin (liver) pakhat kan nei a, hepatitis natna hian a ti chhe ve ve thei a ni. Khawvel pumah nitin mi 8000 velin he natna hrik hi kai thar anga chhut a ni a, a tam zawk hi hmuh chhuah mai loh an ni bawk. Hemi nghawng chu, second 10 danah mipakhatin thin lam natna benvawn a vei a, kum tin mi maktaduai 1 vel hepatitis kaihhnawih natna avangin an thi a ni.
‘Hepatitis’ tih hi chu mizo te hian kan hre lar tawh hle in a hriat a. Hepatitis chu thin (liver) natna chi khat a ni a. Thin a lo vung a, a timur te tih chhiatin a awm a, thin hnathawh nasa takin a ti buai thin a ni. Thin(liver) hian kan taksa tan a hna pawimawh 500 vel a thawk anga sawi thin a ni a. Kan taksa a lut engkim a lo thlifim a, taksa tan a tha tur atan a lo buatsaih emaw a siam danglam a, mamawh hun a hman theih tura dah that ngai a lo dah tha a, kan taksa mamawh loh leh thalo tur te a lo paih chhuak bawk a. Hepatitis thlentu langsar zualte chu natna hrik (viral hepatitis), zu (alcoholic hepatitis), kan taksa a natna hrik dotu ten thin an lo tihchhiat (autoimmune hepatitis), damdawi, tur leh chemical tha lo(toxic hepatitis) te an ni. Hepatitis hi rei lo te a dam leh mai(acute hepatitis) a ni thei a, a benvawn thei bawk (chronic hepatitis). Tun tumah hian viral hepatitis chungchang leh hapaitis B leh C chungchang bik kan tarlang dawn a ni.
Viral Hepatitis: Viral hepatitis kan tih hi natna hrik(virus) in a thlen a ni a. Hepatitis virus hi chi nga an awm a, A, B,C,D,E virus te an ni.Hepatitis A leh hepatitis E te hi kan ei leh in atanga kan kai a ni tlangpui a. natna hrik kai tu ek atangin a darh tlangpui. Hepatitis E hi Sa (Vaksa, sakhi sa) hmin tha lo atang te in a kai theih bawk. Hepatitis A leh E kai te hian inthiar zawhahte leh ei leh in tur siam dawnte in fai takah sabawn nen a kut silfai a pawimawh em em. A theih phei chuan ei leh in tur te siam tu ah tan loh a tha. Hepatitis B, C leh D te hi a tlangpuiin thisen atanga inkai chhawn theih a ni a. B leh D te hi taksa atanga tui chhuak dangte ( chil, sex hman etc) atangin a kai theih bawk. Hepatitis D hi chu Hepatitis B vei te chauhvin an nei tlangpui. Hepatitis hi enkawl that loh chuan a benvawn theia a, chu chu thin ro (cirrhosis) leh thin cancer thlen tu lian ber an ni a, sum tam tak senga thin thlak (liver transplant) a ngaih phah fo thin.
Hepatitis B leh C hi Mizoramah chuan a lar ber in, a vei pawh kan tam ber a ni. Hepatitis C phei chu hmuh chhuah kan tam em em a, tunah phei chuan HIV ai hian hmuh chhuah kan tam tawh zawk a ni. Hepatitis C hi inven theih, enkawl theih, dam thei a nih avangin leh enkawl loh chuan thihna thlen thei a nih avangin tan lak a pawimawh em em a ni. hepatitis B hi a dam har a, mahse vaccine hmanga in ven theih a ni thung.
Hepatitis B leh C kai chhawn dan:
1. Thisen inpek atangin
2. Hriau in hman tawm atangin – injection, tatoo, bengverh angte
3. Damlo enkawlna lam a hmanrua hriam hmanga intihpalh
4. HIV positive te hian hepatitis C an vei duh bik a. HIV nen a kai theihna kawng a in an vang a ni tlangpui. HIV leh Hepatitis C vei kawp te hian thin cancer leh thin ro an neih theihna hi a let nga in a chak a, nu naupai in a fa a kai theihna hi a let nga in a sang bawk.
5. Nu atanga naute hi hepatitis B kai chhawn dan awlsam ber a ni.
6. Sex hman atangin
7. Hnute tui, ei leh in inthawm, thawmhnaw intawm, khuh leh hahchhiau atang te in a kai theih loh.
Hepatitis vei thei dinhmun a ding bikte (High risk group) :
1. Ruihhlo in chiu thin te
2. HIV positive te
3. Sex hmang fimkhur lo, a bik takin mahni an pui khawp (mipa leh mipa) thin te
4. Thisen dawng fo thin te
5. Dialysis la thin te
6. Transplant ( Kal thlak, thin thlak etc) ti tawhte
7. Damdawiin a damlo en kawl tute
Natna lan chhuah dan: A lan chhuah dan tlangpui te chu
1. Khawsik leh chauh ngawih ngawih
2. Chaw ei tui loh, luak chhuak leh luak
3. Pum na, ruh chhuktuah na
4. Mit liam (jaundice)
5. Zun rawng tak leh ek rawng dal deuh.
Hepatitis hi 80% velah chuan a lang chhuak lo(asymptomatic). A benvawn hnuahte chauh a lang chhuak fo. Chuvangin, in test zeuh zeuh hi a pawimawh a, kai thei dinhmuna ding ni a kan in hriat phei chuan in test fo tur a ni.
Enkawl Dan: A natna hi mi tam takah a lan chhuah loh avangin, kai thei dinhmun a kan ding a nih chuan in test fo a pawimawh. Hepatitis C hi damdawi hmanga enkawl dam theih a ni. A damdawi man hi a to em em a, mahse Civil Hospital Aizawl, ZMC leh District Hospital tinah enkawlna hi a thlawn a pek vek a ni tawh a ni.
Inven theih dan:
1. Hriau inhman tawm loh. Lu meh, bengverh, tatoo tih dawn te pawhin hmanrua thar zel hman a tha.
2. Midang hliam leh thisen chhuak buaipui dawn in a theih hram chuan gloves hman tur a ni. Kan motor a First Aid bawmah hian gloves hi telh ngei ngei tur a ni.
3. Licensed blood bank atang chauhvin thisen lak tur
4. Ruihhlo laka fihlim
5. Sex hman fimkhur
6. Hepatitis B vaccine lak
7. Hepatitis laka inven a tulna leh inven dan sawi tam
Hepatitis vei te tan a hriat tur:
1. Zu in loh a ruihhlo ban san tur. Ngawlvei kan nih pawhin nghei tura enkawlna dawn phawt tur a ni.
2. Taksa tan a tha tur ei hram hram tur
3. Midang kai darh lo zawng a nun fimkhur a pawimawh. Hliam kan lo tawk palh a nih pawhin min buaipui tute in an kai ve loh hram dan ngaihtuah a pawimawh. Thisen pek loh tur a ni a, sex hman fimkhur tur a ni bawk
4. A khat tawk a in check-up a pawimawh
5. Hepatitis C chauh positive chuan hepatitis B vaccine lak ngei tur a ni
6. A pawimawh ber chu damdawi a ei dan tur leh a ei hun chhung a tha tak a ei a ni. Damdawi ei zawh hunah kan dam leh dam loh hriat chian nan test (viral load) tih leh ngei ngei tur a ni.
7. Hepatis C hi kan nunphung kan finkhur chuan loh chuan a kai nawn leh theih a, chuvangin kan nunphung dik a kan nun a pawimawh.
8. Treatment lak lai hi chuan nau pai loh hram a tha. Kan lo pai a nih chuan doctor te hriattir vat a pawimawh. Mipa zawkin damdawi ( a bik takin Ribavirin)a ei a nih pawhin, a ei zawh atanga thla 6 vel tal chu condom hman a tur a ni.
Hepatitis B leh naupai: Hepatitis B hi nu in a nau pai hnenah awlsam tein a kai chhawng thei a ni. A hrik a pai tam (viral load sang) chuan a kai chhawn theihna hi 70% atanga 90% a ni a, a hrik a pai tlem deuh pawhin 10% atanga 40% a ni. Naute in nu pum chhunga a awm lai atanga hepatitis hrik a kai chuan a benvawn duh bik a, thin ro leh thin cancer an nei hmain a nei awlsam bik a ni. Nu in hepatitis B hrik a lo pai chuan, naute a lo pian atanga darkar 12 chhungin vaccine pakhat Hepatitis B immunoglobulin (HBIG) leh hepatitis vaccine chu naute pek ngei ngei tur a ni. Hei hian he natna lak atang hian thui tak a veng thei a ni. Chuvangin nu naupai reng reng chuan Hepatitis B hi in test ngei ngei tur a ni a. A hrik a lo kai a nih chuan district Hospitalah emaw Civil hospitalah naute a nei tur a ni a, a nihna hi zep miah loh tur a ni. HBIG hi a thlawn in Civil Hospital Aizawl leh District hospitalah te pek theih an ni.
Tun kum World Hepatitis Day-ah hian hepatitis natna um bo tur hian tan I la thar leh theuh ang u.
- Dr Ruth Lalmuanpui (SNO) National Viral Hepatitis Control Programme, Mizoram