Man leh mual inhlanna hi Inneihna puitling a ni chiah em?
Hmânlai aṭanga tunlai thlengin Mizote nunphung, chîn dan, thil hrang hranga tih danphungte hi a danglam hret hret zel a, 'culture' kan tih hi a inthlâk hret hret a ni. 'Culture' hian huam chin a nei lo. Kristian kan nih hmaa kan culture zawng zawng kha Kristian kan nih hnuah kan chíng zui vek lo a, Kristian kan nih hnua kan tih dante pawh 'Mizo culture' a ni zui ve zel ṭhin.
Mizo culture kan tih hi kum zabi 18-na laia mi te, kum zabi 19-na laia mi te, kum zabi 20-na huna mite a inang vek lo a; mahse, chung zawng zawnga Mizote chìn ṭhan, kalphung leh nunphungte chu 'Mizo culture' a ni vek mai. Tuna kan tih dan phungte pawh hi kum 100 a ral leh meuh chuan Mizo culture a ni zui ve zel ngei ang.
Inneihna chungchang
Mizoram State Law Commission chuan Mizo inneih chungchangah, biak-in thleng kher loa Mizo dana man leh mual inhlan chu inneihna tlingah pawm an rêl a ni àwm a. August 4, 2023-a Law Commission Chairman Pu Lala Khobung hoa an ṭhutkhawmah 'Mizo inneih, inṭhen leh rokhawmna dan, 2024' siamṭhat chungchang sawiho a nih thu IPR department press release-ah tarlan a ni.
Law Commission-in an rêl danah chuan, 'Tuna tih dan pangngai, biak-ina inkutsuih chu la kalpui thoin, biak-in thleng kher loa Mizo dana man leh mual inhlan chu inneihna tlingah pawm ni se,' tih niin a lang. Hei hi Law Commission pawm dan ni mah se, kalpui nghal theih ni loin, Mizoram Legislative Assembly-in a pawm phawt a ngai àwm e.
Mizorama kohhran pawl hrang hrangte telna Mizoram Kohhran Hruaitute Committee (MKHC) erawh chuan Law Commission thutlukna hi ṭha an ti lo a, pawmpui lo turin August 9, 2023 khan CM Pu Zoramthanga an ngen thung. MKHC Chairman Rev. Dr C Chawnghmingliana chuan, "He thil hi MKHC chuan kan ngai thu tak hle a, rem kan ti lo," tiin a sawi niin Vanglaini chuan a tarlang.
Mizo Hnam Danah chuan...
Mizo Hnam Dan (Mizo Customary Law) Bung 3-naah 'Nupui pasal inneih thu' a awm a. Chang 36-naah chuan heti hian a inziak a; "Hmasang aṭang rêngin Mizote hi palai hmangin mipa chhungte leh hmeichhe chhungte an inberem a. Sadâwtin rem-ár a talhsak a. Mipa chhungte'n hmeichhe chhungte hnenah nupui man an pe a, hmeichhe chhungte'n an dawng a. Hmeichhia chu a pasal tur inah a láwi a, sadâwtin innei turte chu an sam a suihkaihhlihsak a. Ar-zangtuak talhin a
inneihtir ṭhin.
"Tunah erawh chuan sakhaw puithiamte leh inneihtirtu tura thuneiutte'n an ruat apiangin an inneihtir ṭhin," tih a ni.
Chang 36(1)-ah chuan, "Hmeichhia leh mipa puitling, nupui pasal pawm lai nei lo ve ve, palai hmanga mipa chhungte leh hmeichhe chhungte inberem a, man inhlân a, inneihtir theituin a inneihtirte hi innei an ni. Chutianga inneite chauh chu nupa an ni," tih a ni leh a. Note-a tarlan 1-naah chuan, 'Inneihna hi nu leh pate ve ve inbiakremna sakhuain a nemngheh ṭhin a ni," tih a ni a; 2-naah chuan, "Sawrkarin emaw, thuneituin emaw a ruat apiang inneihtirtu an ni," tih a ni bawk.
Hetih lai hian, Chang 36(3)-ah nupaa chhiar theih lohte tarlan a ni a; "Inluhkhung emaw, infan emaw, inrû emaw, tlân dun emawte chu eng chen pawh nupa anga awm dûnin fate pawh nei hial mah se, Chang 36(1)-a sawi anga innei an nih loh chuan nupaa chhiar theih an ni lo," tih a ni.
Han sawi zui ta ila...
Mizo Hnam Dan kan neih aṭanga chiang em em chu, hmasáng (a hun tak hriat loh) aṭang tawhin 'man leh mual inhlanna' ringawt hi Mizote'n inneihnaah kan pawm ngai lo a, man leh mual inhlan hnuah inneihna a awm a, engtin emaw takin hun an hmang ṭhin tih hi. Kristian kan nih hma leh nih hnuah man leh mual inhlan hnuah inneihna a awm ṭhin tih a lang a, inneihtirtu erawh an dang ta thung.
Hmasáng aṭanga tun thlengin Mizote'n 'man leh mual inhlan' ringawt hi inneihna puitlingah kan ngai ngai lo tih a lang chiang a. Kristian kan nih hmain sadâwtin a inneihtir a, innei turte chu man inhlan ringawtah tawp loin, sadawtin a tih tur angte a tih hnuah inneihna puitling an nei thei a, nupa tak an lo ni ta tih kan hre thei. 'Man leh mual' inhlan hi chu inneihna tura a kalkawng, tih ngei ngai zinga pakhat a ni kan ti thei ang.
Hetih lai hian, sorkar dan angin, court-a inneihna a awm ve leh bawk a; chutah pawh chuan Mizo Hnam Dan anga man leh mual inhlan ringawt ni loin, inneihtirtu awm thlapin inneihna tak tak (solemnised thlap) a awm leh ṭhin niin an sawi.
July 14, 2017-a Gauhati High Court, Aizawl Bench judgement-ah Indian Constitution Article 371G-in Mizo hnam dan a humhim avangin Mizo Hnam Dan (customary law) anga man inhlanna chu inneihna puitling anga ngaih tur a ni, a ti nia sawi a awm a; chumi ṭan chhan chuan Law Commission-in 'man leh mual inhlanna' chu inneihna puitlinga pawm turin thutlukna a siam nia sawi a awm bawk.
Article 371G leh High Court judgement-in man leh mual inhlan an dah/ngai pawimawh a, humhim an tum hi a ṭha a, tih àwm tak pawh a ni. Chutih rualin, 'man leh mual inhlan' ringawt hi humhim ngai a ni lo a, inneihna chungchanga hmasang aṭanga kan hnam kalphung zawng zawng hi humhim ngai vek a ni.
Kristian nih hma leh nih hnua Mizo inneihna kalphungah kalpuiah man hlan ringawt hi inneihna puitling a ni ngai lo a, man hlan zawhah inneihna a hranin a awm zel. Kan hriat angin tih dan pangngaiah chuan palai kal, insawirem, inneih hun tur ruat leh ṭul dangte tihfel hnuah, inneih hun dawn hnaiah man kan inhlan ṭhin. Man kan inhlan chinah chauh hian tu Mizo thinlungah mah innei turte chu an innei ta tih a awm ngai kher lo ang; innei tura tih ngai hnuhnung ber an tifel ta chiah chauh a ni.
Mizo inneihna tuna kan kalpui danah chuan inneite'n 'thu an tiam' ṭhin a, hei hi hmasang aṭang tawha tih ṭhin dante pawh a ni ang; an thutiam erawh a inang kher lo mai thei. Man inhlannaah hian man hlântu leh dawngtuin hming ziak ṭhin mah se, innei turte'n hming an ziak ngai lo a, ṭawngka leh ziakin thu an la tiam lo hrim hrim a, inneihna tak takah chauh thu an tiam ṭhin.
Mizo Hnam Dan Bung-3, Chang 36(3)-ah nupaa chhiar theih lohte tarlan a ni a; "Inluhkhung emaw, infan emaw, inrû emaw, tlân dun emawte chu eng chen pawh nupa anga awm dûnin fate pawh nei hial mah se, Chang 36(1)-a sawi anga innei an nih loh chuan nupaa chhiar theih an ni lo," tih a ni a. Chang 36(1)-in a sawi chu, "Hmeichhia leh mipa puitling, nupui pasal pawm lai nei lo ve ve, palai hmanga mipa chhungte leh hmeichhe chhungte inberem a, man inhlân a, inneihtir theituin a inneihtirte hi innei an ni. Chutianga inneite chauh chu nupa an ni," tih a ni. Hei hian 'man leh mual inhlanna' ringawt hi inneihna puitling a ni lo tih a tichiang viau mai.
Hetih lai hian, Mizo Hnam Dan Bung-3, Chang 55-ah chuan 'Man lova innei' chungchang a awm a; "Nupui pasal inneih dawna man leh mual awm lo tura palai hmanga mipa chhungte leh hmeichhe chhungte inberema innei hi 'Man lova innei' a ni," tih a ni. Hemiin a sawi anga man inhlân loa innei tura inberema innei ta an awm ṭhin a nih phei chuan, man leh mual inhlanna hi inneihna puitling a nih lohzia leh, man leh mual inhlan lo pawhin innei thei hial an nih zawkzia a tilang àwm e.
Chuvangin, 'man leh mual inhlanna' ringawt hi inneihna puitlingah kan pawm a nih chuan, inneihna chungchanga Mizo culture pangngai angin kan kal tihna ni loin, thil thar, pawm dan thar a ni zawk ang.
- K Zothanpara