Written by
- Dr. Rohmingmawii

Mizoram first: RAM LEH HNAM HUMHALH NAN - TOMATO

‘Ram leh Hnam humhalh’ tih hian kan lung a tileng viau a, kum puanah pawh kan hmang chamchi a. Mahse a humhalh dan tur tak hi kan chiang lo tlangpui ni hian a hriat a. Kan mitthla danah chuan ramria inkahna emaw, intihbuaina awm se haw hawa tlan thlak dum duma zuk kah ṭhuai ṭhuaite hi a ni ber a, chutiang hun lah chu a awm khát bawk si. A nih loh leh hnam dang sumdawng leh inhlawhfate han rikrapa awm nuam lova han siamte ṭhenkhat rilruah a lang a ni mai thei. Mahse, chutianga han tih chiam pawh chuan anni lah an thiltih an bang duh chuang mang si lo a, phûng velh ang main an pung tual tual emaw tih mai tur a ni a. Kan ram humhalh kan duh tehreng nen, engmah tih theih nei lo ang maia inngaia beidawn pawh a awl viau ṭhin awm e.

Mahse maw, ram leh hnam humhalh tur hian silai pua rammut kher a ngai lo a, tunlaiah chuan kan awmna hmuna ram leh hnam tana thil ṭangkai kan lo tih hian ram leh hnam kan humhalh hi a lo ni reng a. Chutianga ngawi renga ram leh hnam humhalh hna thawk mawlh mawlh mekte chu khi lai, Khawzawl District ah khian an awm a, Tualte khua an ti a, an humhalhna hmanrua chu tomato zuk ni a!

Tualte Vanglai a thleng nawn

Mizo chanchinah Tualte Vanglai chu hun ropui leh nuama sawi a ni ṭhin. Tunah Tualte chuan an vanglai an hmang nawn leh mek a, chu chu van aṭanga thilmak rawn thleng thut avang ni lovin, sorkar pawisa sem an dawn tam bik vang pawh ni lovin, an thawhrim avang liau liaua lo thleng thei a ni.

Tualte khua hian tomato nasa taka chingin Mizoram sum vairama a luang ral dul dul ṭhin chu an dang bet a, an khua atan an hûi a ni. ‘Tualte Tomato Growers’ Cooperative Society Ltd. (TTGCS) indinin Tomato aṭang ringawt hian October 2022 thleng khan Rs. Nuai 600 chuang an lalut tawh a, kumin hian quintal 400 vel thar an inbeisei bawk a ni. Mizoram mai ni lo, Silchar leh hmunah an thawn chhuak a. Tunah phei chuan Tomato ketchup an siam a, khawl lian zawk bun an la tum leh mek bawk. An thawhchhuah ngei hian in leh lo ṭha tak tak an din chho mek bawk a ni.

Tomato hmanga ram leh hnam humhalh maw?

Kan ram hi kan intodelh lo em em a. Silchar kawng a pin hleka nghei mai tur emaw, man sang chho vak mai turte kan ngah khawp a. Chutiang khawpa kan dinhmun a derthawn avang chuan kan huai thei lo va, hnam dang pawhin min ngaisang thei lo. Central sorkarin a thlek lam lam chu ihe lova kan thlek a ngai a, kan duh lo chung pawhin an thu kan zawm a ngai. Rilṭam chungin huai theih hek loh. Chuvangin kan ram leh hnam a damna tura kawng pawimawh hmasa chu intodelh a ni. Chu kan ram damna kawngah chuan Tualte khaw ho hi an pèn mek a, an theih tawk leh hriat tawk, tomato hmangin kan ram intodelhna kawng min zawhpui mek a, tomato lei nana kan ram sum luangral tam tak chu min humsak mek a ni. Anni hi hnam pasalṭha (patriots) dik tak chu an ni.

An taimak leh thawhrah liau liau seng tur an nih avangin taima takin, a lian a tein an hnaah an bung a. Ṭhalai leh kum lama naupang zawkte pawh phur takin an thawk sung sung a. Chutiang kara zu leh drugs lo ruih bik leh chhawrtlak loh lo nih bik chu thil zahthlak tak a ni ngei ang. An khaw mi ngeiin min hrilh chu, tun hmaa rui kawi ve ṭhinte pawh tunah chuan ṭhahnemngai takin an thawk a, an rui hman tawh meuh lo, a ti. An ṭhalaiten zu leh drugs an buaipui hman lo a, an thawh rah dik tak hlim taka an seng ṭhin avangin depression leh anxiety pawh an nei hman kherin a rinawm loh. Ruihhlo doa chhun zana duty ngai lovin, ruihhlo tihbuai hman loh tur boruak an insiam avangin, ruihhlo doa ram leh hnam humhalhtute thawh ang chu an lo thawk ve reng bawk a nih chu. Chhun zan zawma duty-a man rem theih si loh hi a chhan ber chu lei duhtu (demand) a awm vang a ni ber a. Anni chuan a zunga pho roin, supply reduction ni lovin, demand reduction zawk kha hlawhtling takin an kalpui tlat. Hei zawk hi kan zir tur a nih hmel. Supply ni lovin demand tih tlem hi ruihhlo do dan sawt ber tur zawk a ni a, mahse chu chu kan ngaithah fo si.

Tunlaiah mipui tam zawk hi kan rilru a dik lo (corrupt) tawh em em a. ‘Mizoram tan eng nge ka tih ve theih ang?” tih aiin, “Eng nge ka hlawk vena tur? Engtin nge sorkar aṭangin thawk vak si lovin ka hmuh ṭeuh ang?” ti reng renga buai kan tam ta. Chuvangin dik lo takin kan vote kan hralh a, a thlawna pawisa min pek tiamtu kan ûm a, awlsam taka sum hmuh kan duh avangin dan phal loh thil, ruihhlo leh kuhva rah, etc. kan tawlh a. Kan khawtlang leh ram leh hnam chhiatna leh mualphona kan thlen mek. Chutih laia mahni thawhrim rah ngei seng tura taima taka thawk ṭauh ṭauh, mahni thawhchhuah ngei ringa ding tlat - Tualte khaw mipuite hi fak an phu takzet a ni. Sorkarin a thlawna a sem hun an nghak ve lo. Sorkar puihna an mamawhna chen chu a awm ngei a, mahse anmahni'n hma an lak hmasaknaah puihna an dawng chauh zawk a ni. Kan pi leh pute kha hetianga mi taima, mahni thawhrim rah chauh senga intodelh kha an ni a, hei hi ‘Mizo thinlung’ dik tak a ni.

Tualte khaw hlawhtlinnah hian KVK leh Horticulture Department, Khawzawl District-ten nasa takin an pui a, an thiamna a takin an hmang a, an fakawm hle. Mi ramah chuan an thiamnate hi dawhkanah ringawt ni lovin field-ah an hmang ṭhin a, an hlawhtlinpui a, agricultural revolution te hial an thlen theih phah tih kan hre ṭhin a, rual kan lo awt ve ṭhin em em a. Mahse kan ramah ngei pawh an thiamna; a taka hmang (apply) tu Horticulture leh Agriculture mi thiam kan lo nei reng mai a, anni hian ṭhahnemngai takin loneitute an kaihruai a, hlawhtling turin an pui a, hetiang mi thiamte hi kan ram mamawh dik takte an ni. Hetianga an thiamnate kan ram tana thawhchhuahpuitu, chung lam thuneituten an thupek chin chauh thawk loa mahni remhriatna hmanga tih theih dang dap chhuak ṭhin (innovative) te hi ram leh hnam tan mi hlu an ni.

‘Mi naran’ (common man) nia kan ngaih, mi taima leh thawkrim, dik taka mahni thawhrim rah sengte hi an zahawm a, ṭhahnem ngaihna tel lova office-a intih lal satliah leh ‘nationalism’ hming lam chunga ei ruk ṭun ṭun ai chuan a ropui zawk, ram leh hnam pasalṭha (patriots) dik tak an ni.

Tomato ching mai pawha ram leh hnam humhalh tura an thawh theih chuan, tuna kan hnathawh lai mek hmang hian ram leh hnam tan eng emaw kan thawk ve thei ngei ang. Kan ram leh hnam humhalh tur hian té lua a awm lo a. I awmna hmuna ‘Mizo thinlung’ dik tak pu chunga I tih theih tawk rinawm taka I tih kha ram leh hnam humhalhna a ni a. I thiltih an hmu ang a, miin, ‘Mizo chu an taima, an rinawm, an rintlak,’ an ti thei ang a, kan hnam hi zahawmah I siam ang.

I tihtheih tawk ti loa nangmah leh I chhungkua chauhin an chhawr theih chin chauh I ngai pawimawh a nih chuan, ram leh hnam ralna turin I thawk tihna a ni thung. Khawi zawk nge I nih le?

*I ram leh hnam a boral chuan nang leh I chhungte in him bik lo vang.*

- Dr. Rohmingmawii