Written by
- CT LALRINAWMA

Tunlai India Politrix: 'INDIAN' TIH AIIN 'BHARATIAN' KAN NI DAWN EM? : 'KUKI-CHIN-LUSEI' NGE "MIZO" KAN NI TAWH ZAWK DAWN?

Tunlaiin India President chenna Rasprati Bhavan lam chuan kumin Group of Twenty (G-20) Summit, khawvela ram changkang mek zual, First World tih la ni pha chiah si lo ram 20, "G20" an tih mai ṭhinte telna rama hruaitute leh palaite bakah, zanriah tuihnai kilpui turin Indian official leh politician pawimawh zualte sawmna a tihchhuahah "President of Bharat" tiin lehkha a siam a, chu chuan Parliament House a eptu hote leh mi ṭhenkhat a tilunghnur a, inhnial nasa tak a tichhuak mek.

Congress hruaitu Jairam Ramesh chuan a duh loh thu a sawi uar laiin, Assam CM Himanta Biswas Sarma te, Union Minister Rajeev Chandreshekar te erawh an thlawp thung. Mizote zingah pawh 'Presbyterian Church of India' tih aia 'Presbyterian Church of Bharat' tih ngai tur leh signboard-a thuziak leh documents tam tak siam ṭhat ngai chho tur chu kan lungril mil leh marphu mil a ni kher lo mai thei.

India ram rorelna sang ber "Lok Sabha" ah Hindu nationalist BJP leh a thawhpuite chuan MP's an ngah ber rih si a. Democracy rorelnaah chuan mipui tam ber duh dan a lal lo thei si lo va, nakinah chuan, " Indian ka ni tih aiin, Bharatian ka ni," te pawh kan la ti mai ta lo'ng! Mahse, documents tih fel tur erawh a tam thei fu ta ve ang.

Khawvel ram hrang hrang hming, an ram (country) hming lo thlak tawhtute hengte hi an ni:

(1) Burma : Kum 1989 ah sipai (junta govt) hoten thuneihna an neih khan "Burma" tih chu Myanmar tiin an thlak daih a, US erawh a pawmpui lo va, Burma tiin an Embassy thu kal velah pawh Burma a la ti deuh kher ṭhin a ni awm e. Burmese ho ni ṭhin chu Myanmarese tih an lo ni zo ta vek mai!

(2) Ceylon : Tun hmaa Portuguese ho leh British hoten "Ceylon" an lo tih mai ṭhin chu, kum 1972 aṭangin "Sri Lanka" tiin an invuah a, kum 2011-ah chuan official takin "Sri Lanka" tia thlakin, Sihalese leh Tamil mite chu "Sri Lankian" tih an lo ni ta.

(3) Zaire : Tun hmaa khawvelin Zaire ram a lo tih ṭhin chu Dictator Mobutu Sese Seko khan awp reng ṭhinin, chu dictatorship rorelna aṭanga fihlim duhna vangin, 1997-ah Democratic Republic of Congo (DR Congo) tih an ni a, chumi hma chuan Congco Free State, Belgian Congo, Congo-Leopoldville, Republic of Zaire tia vuah leh hriat ṭhin ram a ni.

(4) Cambodia : Tun hma chuan "Kampuchea" an ti a, King Sihanouk-a paih thla a, a General Lon Nol-an sorkar a siam khan "Khmer Republic" tiin a thlak a, chu sorkar chu Khmer Rouge Maoist hel hruaitu Pol Pot (Saloth Sar) leh a hoten rawn paihthla ve lehin an sorkarna 1975-1989 chhungin "Democratic of Kampuchea" tiin an thlak a, Pol Pot chu a sipai huaisen Hun Sen leh a ṭhian Heng Samry, Chea Sim ten a lo paihthlak leh hnu 1980's chhovah, Civil War a reh zawhah Paris Accord angin, "Kingdom of Cambodia" tih a lo ni zui ta zel a ni.

(5) Ireland : Tun hma chuan Irish Free State an ti ṭhin, kum 1937 aṭangin Ireland a lo ni ta.

(6) Thailand : Tun hma chuan Siam ram tih niin, a mipuite chu Siamese tia koh an ni a, Siam tih chu Sanskrit ṭawng zulzuia siam niin, 1939 chhovah chuan "Land of the Free" tihna "Thailand" tia koh niin, Siamese hote chu " Thai" tia hriat leh koh an lo ni ta a, kum 1946 ah official-in "Kingdom of Thailand/Thailand" tih a lo ni ta a ni. Thailand hi khawi ram mahin an la awp (colonize) ve loh ram an ni a, induhna thuk tak an nei phah!

(6) Turkey : Tuna an President Islamist tak mai, nationalist zet mai, term 3-na chelh mek Recep Tayyin Erdogan chuan "Turkey" tih aiah " Turkiye" tiin UN level-ah a rawn thlak zui ta.

(7) Holland : Tun hmaa Holland, Mizo te "Awlan silai" lo chhuah phahna ram chu " The Netherlands" tiin, kum 2020-ah thlak fel a ni.

(8) Makedonia : Tirhkoh Paula'n Chanchin Ṭha a lo hrilh a, a lo vahvaihpuina ram chu Greece ramte nen buai neuh neuh an neih ṭhin vangin, NATO ram zawm te an duh bawk nen, Feb. 2019-ah " North Macedonia" tih a lo ni ta.

(9) Czech Republic : Tunah chuan "Czechia" tih a ni leh tawh a, anni ram hi tun hmaa "Czechoslovakia" tih deuh duah ṭhin, 1993 chhova NATO ramten thla 5 chuang an bomb hrep hnuah keh darhin, "Czech Republic" leh "Slovakia" ramah ṭhen darhin a lo awm a, Czechs leh Slovaks hnam te chu an lo awm hrang chho ta a ni.

(10) Persia : Bible-ah pawh Estheri Bu-a "Persia lalram" tih thin chu, kum 1935-ah an lal Reza Shah chuan "Iran" tiin a thlak a, chu rama cheng Persian thlah te chu "Iranian" tiin koh an lo ni ta. Hun lo kal zelah "Islamic Republic of Iran" tiin.

(11) Swaziland : Tunah chuan " Eswatini" (Land of Swazi) tiin thlak fel a ni ta. East Pakistan ṭhin chu "Bangladesh" tiin thlak a ni ta bawk.

Lushai Hills chu Mizo Dist tih niin, Mizoram tia thlak hnuah kum 1972-ah Union Territory (UT) tia dah niin, kum 1987-ah Mizoram U. T chu State puitlingah hlang chhovin, Union of India chhungah State 1 turin leh 23rd of State turin, UT ni ṭhin chu "Mizoram State, India" tih a lo zui ta a ni.

Mizoten Vai, Sap, Takam, Tuikuk, Kawl tiin hnam dang hming phuahsak kan lo nei nual tawh ṭhin a, anmahni pawhin Mizo nawlpuiin koh kan chin vangin, ni emaw tiin an lo inngaihbel mai ṭhin a! Mahse, an nihna (identity) dik tak erawh chu a lo ni hauh si lo!

Chutiang ang deuhvin Mingo, "Sap" kan tih mai, keini Mizote aia fing leh remhre hmasa leh chak zawkte chuan "Kuki-Chin-Lusei" tiin min koh ringawt a! An ziak dan leh lam rik dan pawh "Cooki, Lushai, Chin" titen an ziak nual hlawm a, chutiang ang chu kan lo ni hauh lo! Kum 1920 chho vel aṭangin chung "Kuki-Chin-Lusei" tia an koh leh vuah mai ṭhin te chuan "MIZO" (Mi = people, Zo = Tlangram a cheng) tia mahni invuah leh koh tawhin, chu kan nihna thar chu khawvel hriat turin luhkapui tlangsang aṭangin kan lo au chhuahpui daih tawh a ni! Chu'ng Zofa-Zohnahthlak hnam leh chi bil hrang hrangte inbiakpawhna awlsam ber turin leh hriat thiam thei turin, ṭawng chi khat "Mizo ṭawng" tih chu Pathianin min pe bawk a ni. Tuna Mizoten "Mizo ṭawng" tia kan hman mek (common language)-ah hian Mizo hnam chi hrang hrang, hnam bil ṭawng a chikim ber. He Mizo ṭawng hman lawn ber hi Mizo hnam bil zingah kan hnam, kan chi bil ṭawng a ni, titu tur bik leh tithei tur bik hnam kan awm lo.

Ram changkang ber US-ah pawh khuan an sawi danin, documents tih fel ngai leh thubuai hla buaiah pawh, English thiam lo tan, "Mizo ṭawng thiam min pe rawh u" tih chuan, America sorkar pawhin Mizo ṭawng thiam leh hria chu ṭawnglettuah a pe thei a ni, an ti. Common language "Mizo ṭawng" kan lo nei hi a va ropuiin, a va lawmawm em! Zofa hnam bil hrang hrangte pawh "Mizo ṭawngin" kan inbe pawp thei tlangpuite hi a ropui a, a lawmawm em em a, zir tlaka chhuantlak niin, Mizo nih leh Mizo ṭawng chu a zahpui awm hauh lo a ni! Thiam i tum ang u.

Mizo ṭawng thiam tak chu Mizo a ni ringawt lo va. Mizo ṭawng thiam lo leh Mizo ṭawng pai tak chu Mizo a ni lo ringawt hek lo. "Thisen chu tuisik aiin a chhah zawk a ni," tih hre rengin Zofa hnam bil hrang hrangte ṭanghovin, i inpumkhat zel ang u khai.

- CT LALRINAWMA