MIZOTE SAKHUANA LEH POLITICS (CONSTRUCTIVE CRITICISM )
KAMKEUNA
Mizoramah hian politics leh hi thil kal kawp thei lo, inpersan daih anga ngaihna hi a ri ring ta khawp mai. Politics hi kohhran sakhuana huangah a leng lo va, chutiang bawkin politics huangah kan kristianna pawh hi a lenglo-ah mi tam takin kan ngai chho mek in a lang a. Politics hi a dik lo lo va, a chhûnga chêng ten kan hman dik loh avângin a lang dik lo thin mai zâwk hi a lo ni. Tin, kan kristianna nen a inmil lo a ni lo va, kan politics huang chhûnga kan thiltih duh tam tak hi kan sakhuana dân nên a inremloh vâng zâwk a ni. Kristianna hi kan damlai bakah kan thih hnu thleng pawh a kan chhawm tur a ni a; chutihrual erawh chuan politics ve thung hi chu damchhung daih chauh niin thih hnu thleng a chhawm zui theih a ni velo a ni. Amaherawhchu khawvel kana wm chhung chuan kan mamawh reng dawn a; politics tel lo chuan ram a siam that theih loh a, politics tello chuan ram hian hma a sawn thei bawk hek lo. Chuvang chuan sakhuana leh politics hi mihring awm chhung chu a pawimawh dawn a ni.
MIZO SAKHUANA: HMANLAI LEH TUNLAI
Mizote hi hnam nunphungah hian puithuna leh sakhaw thil te, hnam zia rang leh danglamna engtin tin emaw kan nei nual awm e. Kristian kan nih hma pawh khan, engkim tithei leh khawvel siamtu, mihringte min en rengtu awm in an hria a ‘Khuanu'n zah a ngai anga’, ‘Chunga mi chuan min veng anga’ tih ṭawngkam te pawh hriattur a awm a ni. Mizorama Kristianna a rawn luh hma chuan, kan pi leh pute nunphung leh khawtlang tibuai em emtu pakhat chu 'RAMHUAI' hi a ni. Ramhuai chuan mihringte nunah chhiatna a thlen ṭhin niin an ngai a, hnawksak an ti em em ṭhin a; a hnenah thilpekte an hlan hial ṭhin. Ramhuai hi Mizoten damlohna leh thihna te thlentu nia an ngaih avangin an tlawn ṭhin a ni. Chutiang khawpa hnawksak leh an nun ticheptu Ramhuai hneh theitu chu an mamawh hle mai a, ramhuai lak ata zalen kha an chak em em a ni. 1894 kumtira Missionary rawn lutte chuan, Kristian min nihtir an duh avangin, kan chaklohna leh kan no na lai tak nia an hriat hmangin," Kristiante Pathian chuan Ramhuai a ngam," tih an rawn tlangaupui tak avangin Mizo nawlpui chu Kristian an ni chawpchilh zui nghal a ni. Kristian kan nih tak hnu chuan ringthar hmasate chu an fir khawp mai a - lengzem hla sak pawh khap hial a ni. Tin, Pathian pawisawi an hlauh luatah an nun chu an fimkhur khawp mai. Nula -tlangvalte tan hla sak tur a vang em em mai a, kaihlek hla te pawh a piang chur chur ta mai a ni. Chutiang khawpa kan mizo ringtu hmasaten Pathian tan an nun leh an hun an hman fimkhura, an zah hle lai hian tunlai ṭhangtharten," Kristianna" kan kalpui dan hi a la hmanlai ami nen chuan adanglam tawh khawpin a hriat theih. Kan nunah Pathian chu kan dah lal ber em tih chu chhut tham tak a ni ta a ni. Khawvel tukverhah dakin, hmasawnna a zuan duak duakna karah chian ṭhiante rualin kan pheichheh kan khai kan ve vaw vaw a ngai ngei ang. Tin, kan ei bar zawn dan te pawh a danglam zel bawk ang. Kan nun, kan in, kan ei leh in leh kan hnathawhte a danglam zel lai hian, danglam lo Krista chu a la pangngai reng a, niminah nen, vawiinah nen, naktuk chenin. Chu Pathian, Kan pi leh puten luirala an lo biak ṭhin ngei chu kan biak a la ni tlat a; amaherawhchu kan tunlai khawvel danglam dan ang zela kan rinna kan kalpui dan a danglam ve zel hi chu a fuh ta lo khawp mai!
Ruihhlo zak kep chunga kohhran rawngbawlna fawng kan vawn tlat te, kan thawhrah ni miah lo, Pathian ram ip chhunga kan khung mawp mawp mai te, mi rel leh dawtsawi timna pakhatmah nei lova lamtuala kei ber emaw tia kan tal kual vel hi chu, khawi emaw thlera ruihhlo ngai, mitinin ar chuk tui lova kan ngaihte nen hian kan inang reng lo'ng maw? Mahni chhungkuaa Pathian thu nunpui thei miah si lo leh, mahni chenpuite ngei mil thei lote hian midang chhungkua leh ramte thleng thlenga kan han vei ta chiam mai hi chu, kan duhna chinah leh kan peih dan ang angin, kan mualphona tur khuh mawi nan mai, he thu tak leh thu nung hi kan hmang ta emaw ni chu aw a tih theih. Nu leh pate avanga inkhawm emaw kan inti tlat te, zirtirtute min nawr avanga Biakin thleng ve mai mai emaw kan nih kan intih tlat chhung chuan, Pathian thu nung hi kan hnenah a thleng ang. Thlarau khawvela nawmsakna chu tun damlai khawvel aṭang ngeia hlawhchhuah tur a ni tih hi i zir chhuak teh ang u.
“Aw, chung Pathian,
Thudik leh fel zawmin,
Chakna finna min zuk pe la;
Kan pi kan pute tlawmngaihna hlu kha,
Thangthar zelah rawn chhem alh teh;
Kan rilru leh kan chaknate,
Pathian leh kan ram tan ni se.“
- Kaphleia ( Zoram ka ram ).
MIZO KRISTIANNA LEH POLITICS
Kan Mizo khawvelah hian sakhuana leh khawvel, Pathian thil leh khawvel thil, kohhran leh vantlang, rawngbawlna leh sumdawnna, hengte hi kan then hrangin, inep ti tih hian kan hmu thin niin a lang. Engkim duang a, siama enlkawltu chu Pathian a ni kan tih lain, thenkhatte chu thenkhat dang aiin Pathian ta ni deuh bik ang hrima ngaihna kan nei thin. Heng then hranna te tete hi eng emaw chen chu dik viau mah se, then nat lutukna atang hian hmuh dan felhlel a rawn piang chhuak thei tlat a ni. Chu hmuh dan chuan Pathian thuneihna leh rorelna ram sawr tetna leh sawrbingna a siam a. Pathian thil siam ngo ngo pawh inchaltauhtir tlat tumna leh thlir dan min siamsak thin a ni. Kan Bible hi Pathian leh mihring inlaichînna, Pathian thatna leh ngilneihna, a chhandamna thawhchhuah leh khawvêl lo la awm tûra ringtute dinhmun tûr te sawina a nih rualin, Pathianin khawvêl awm mêk chunga ro a rêl dân leh khawvêl sorkârin ke a pên dân tûr chipchiara ziakna bu erawh a ni lo tih kan chian a ngai. Tin, ringtu tawh phawt chu khawtlâng leh ram politics-ah an inpumpêk ngei ngei vek tur a ni kan tihna erawh a ni hauh lo. Ringtu tawh phawt chu pastor emaw kohhran upa emaw an ni vek kher loh ang bawk hian, ringtu zawng zawng chu politician an ni vek tur kan tihna a ni lo. Amaherawhchu, Pathian min dahna ramah hian awm a, a ram thatna tûr policy tha neih theihna nân mahni tlin ang tâwka ke kan pên chhuah ve hi ringtute rawngbawlna kawng khat a ni tih kan hriatthiam a pawimawh hle. Politics a nih avânga hmuh sual tlatna leh Pathian mi lo deuhte chauh tih tûra kan ngaihna dik lo tak erawh chu kan phùm bo a ngai ta hle mai (David Vunga).
RULE OF LAW LEH KRISTIANNA
Dân kan tih hian thil tam tak a kâwk thei a. Pathian kohhran leh vântlâng inkaihhruaina dân leh mihring rilruin chhia lch tha h hriatna aṭanga tehfung a neih te pawh kha dân chu an ni vek a. An pawimawh chin inang lo mah se a hmun leh a hunah chuan an tangkai theuh a ni. Keini Kristiante chu Rule of Law (dân rorêlna) lakah kan mihran lo hle tûrah ngai ila. Thuthlung Hluiah ngei pawh khân, chu chên chilh thin mah se, dân chu ziakin a dah tih kan hmu (Ex. 20). Thu main kan mihran lo hle khân, Pathianin a mi Israelte min dawr lo va, ziak meuha inkaihhruaina min siamsak thintu pawh amah Pathian bawk a ni. Pathian hian a tlangpuiin a tlachawpin mihringte min dâwr mai lo. Inrelbâwina fel fai tak nên min dâwr thin a. Chúng inrèlbâwlnate chu ziaka dah an ni fo rêng a ni. Entir nân, Israel fate’n lal an neih hun lai khan, lalin a zawm tir leh a awm dân tûr thlengin Pathian khân dân lo duansak vek tawh a ni.
Tin, vântlâng emaw ram pum emaw inrelbâwlna tha leh fel nei tùr chuan mihringte hian dân kan mamawh a, chu dân ruhrel leh ruangâm chu mihring påwn lam aṭanga pêk ngai, mihringin amah ngo ngova a phuah chhuah theih loh a ni. Dân lo chhuahna hnukpui chu Pathian a ni a. Tûn lại university tam takin Sir Blackstone-a hrilhfiahna bu hi lehkhabu pawimawh tak a ni tih phat kher lo mah se, dân leh Pathian inkungkaihna nghet tak a sawi erawh chu an sawi lang ngai lo a ni. Rorêl khâwl leh inrêlbâwlnaah dân pawimawhzia hmu theuh mah ila, ringtute chuan dân neih leh dân hmanga inkaihhruai hi kan Pathian mizia leh tih dân atangin kan hmu thei a ni. Kristiante theology leh thlir dånah chuan dânin zung a kai a, chu a zung chu Pathian nên a inzawm tlat a ni. Ring lotute zingah dân pawimawhna sawi ni thin mah se dan chuan mihring piah lamah innghahna a nei a ni tih an vàr pawh lo. Dan chu a tangkaina aṭang chauha búk a nihin; chu a tangkaina ngei pawh chu a hmangtute tehfung mil in a tangkaiin a ṭangkai lo thei a ni. Keini ringnute chuan Dan chu Pathian mize puangtu a ni tih hriain, amah ngau ngauah hlutna kan hmu a ni.
KRISTIAN NUNDAN LEH MIZOTE NUNDAN
Mizote Kristianna chu Kristianna mak danglam tak a nihzia a takin hmuh theihin a awm a. Kohhran huang chhûng leh sakhuana thil bikah kan thatzia sawi tùr a tam laiin, a pâwnlamah erawh chuan kan tha lo hlê tih a lo lang ta uar uar a. Kohhran nung taka lawi kan ni si a, kan Kristian dânah hian thil fel lo thúk tak a awm a ni. Hei hian chiang taka a târ lan chu kan Kristianna hian biak in chhûng leh kohhran programme bâk a huap meuh lo a ni tih hi a ni. Kan Kristianna hian kan ram rorêlna, kan politics a thleng phâk lo va, kan contract hna a thleng phâk lo va, kan sorkâr pisa a thleng phâk lo va, kan bazâr a thleng phâk lo va. Tin, kan tuallai nun a thleng phâk hek lo. Kut hnathawk mite zingah pawh, kan eizawnna, kan lo lam hnate hi Kristianna nêna a inzawmna êm êm pawh kan hre lo va. Infiamna lamahte pawh hian, mi ram tihdan TV aṭanga kan hmuh theih aṭanga kan entawn ve tâk thenkhat tih loh chu, Kristianna nêna inzawm lo zetin rei tak kan lo kalpui tawh thîn. Kan Kristianna hi sakhuana pâwnlam nunah kan keng chhuak tlêm êm êm a. Kohhrana inhmang fè fê tam tak hian kan chhûngkaw nunah tak tak pawh kan seng lût tlêm hle bawk a. Kan hnathawhna lamah te phei chuan kan kristianna hi kan hmang tangkai lo hle (Lalhmingchhuanga Zongte).
Kohhran upa, kohhrana rinawm êm êm, kohhran sum chu chêng khat pawh khawih chingpen duh miah lo; amaherawhchu kohhran sum nilo tawh phawt chu a nuai têlin an ei ru hreh rêng rêng lo. Kha kristianna khân a hnathawhna daih daihte chu thleng phâk hek lo! Kan Kristianna hi eng hun lai khân nge a lo kal sual a, eng lai takah nge a kal sual tih hi chhui chhuah a, Pathian thu zirtirna ziktluak hmanga siam that vat a ṭûl tak zet ta a ni. A nih leh englai tak chu nge kan lo tihsual a, engtin chiah nge kan Kristianna chu a lo kal sual tiin inzâwt ta ila. A chhânna tawi tê chu: Kan nihna (kan mizona) leh kan ram kan kristian- pui lova, kan kristiansan daih kha a ni. Kan mizona leh, kan ram leh hnam kan kristiansan daih avângin kan mizona hi a kristian ve lo va, kan ram leh hnam lah hnuchhawn ramah kan siam a. Hnuchhawn ram na nâ nâ chu tuma'n duat taka enkawl tlâkah ngai hek lo i, han hawi vel ila, kan ram hian hmangaihtu a nei lo tih hi a hriat ngawih ngawih ta mai a nih hi. Kan mizona kan kristiansan hnu pawh hian mizo tho kan la ni si a, kristian lo takin kan lo mizo lo thei ta lo a ni. Kan ram leh hnam kan kristiansan hnu pawhin kan ramah tho hian kan chên a la fûl si a, he ram hi Pathian rama din lovin, eirükna ramah, hlauhnaten thlâ an zârna ramah kan lo chantir ta a ni (Lalhmingchhuanga Zongte).
MIZOTE SAKHUANA LEH KAN THANMAWHBAWK
Mizoram hi “Kristian ram” tia chhal theih hial khawpa kristian tamna ram kan ni. Kristian ram anih avang hian kristian kan pun ang bawkin pawl pawh a pung nangiang mai. Pawlah zawng kohhrante hi an thikthu a chhe ber mai thei a; ‘Tih ziak’ chelek a, pawl tin hi dik ber veka inngai an ni. Mahni pawl lo chu chhandam ni ve lo tur hialah an ngai a. An tan chhan innghahna erawh chu Bible a ni vek lawi bawk si a ni. Unau takngial pawh rinna kawnga an inzawl loh chuan an intuithlar mai thin a ni. Nupa pawh rinnaah an inkhuangrual loh avangin an inthen chawk. Heng zawng zawng thlentirtu bulpui ber chu kristian-ho zawng zawngin an dil fo, mahse a lo thlen huna an hriatthiam loh leh an dawl zawh si loh HARHNA (REVIVAL) a ni; harhna a thlen loh chuan kohhran a ngui a, a thuanawp thin (L.Keivom). Tin, harhna a thlen chuan kohhran a hlim a, a tho thang a tha a, hma a sawn thin. Mahse, he hlimna atanga fawr bik an awm apiangin kohhran rilrem loh zawng, thlarau atanga hriattirna leh thupuan nia an sawi si, thu saisa tak tak a lo chhuak thin a, chu chuan kohhranah inthenna a thlen thin.
SAKHUANA: KAN RAM LEH HNAM HUMHALH NAN
Kan sakhuanaah nghet tlat ila sakhuana hian ram hrang hrang, hnam hrang hrangah zung a kai thûk thei hle. Hnam dam khaw chhuahna leh hnam punmpui nun inzawm a nih fo avangin sakhaw zirin thlir dân leh ngaihtuah zâwng a dang thei a. Sakhaw thlirna dik zik tluak lova a inchiah chuan tharum thawhna leh midang nena nunho thiam lohna a paw chhuak ve thei. Hindu te’n politics pawh sakhuanaa an thlunzawm mek lai hian eng nge kan tih tur? Kan kristianna hian kan hnam min thlung nghet sauh sauh sela, pawl hrang hrang awm mah ila; tum pakhat, Lalpa leh baptisma hmun khat neitute hian kan sakhuana hi kan vawn nun tlat a pawimawh. Chuti a nih loh chuan nakinah, "Sikulah yoga zirtirtu tur hmun a ruak a, a dil duh chuan dil theih" an tih hun te pawh a la thleng thei. An tawktarh nep zo lo hian kan inchuh hum hum mai lo vang tih a sawi theih hauh loh a nia! Sum tam tak aia hmingthat thlang zawk tura kan inzirtirna hi sakhuaa kan ngheh loh chuan a la nghing thei. Ram leh hnam himna turin kohhran hian mawhphurhna lian tak a nei a. Ram leh hnam a him loh aw, a ral emaw a nih chuan kohhran pawha nghawng ve nghal (Zonunsanga).
TLIPNA
Pathian nen khawvel hun inher zel hi a hmachhawn theih a, Pathian nen kan hna hi a thawhdun zel theih a, Pathian nen kan chhungkua hi kal pui zel theih a. Pathian nen model a nih theih a, Officer leh hna ropui tak te pawh a chelh theih zel a ni. Mihring kan nih chhung chuan damchhung khawsak lungkham chang a tam em em a, mahni neih loh kan awt fo a, kan neih tawk hlut nachang kan hre lo fo ṭhin. Mahse Isua neitu chuan engkim a nei a, a la neihbelh zel bawk ang. Vawiina Pathian thu thlang tlat te, tunlai khawvel changkanna ruala Pathian kalsan lo mi chuan he rama thil ṭhate hi a ei in a hmu zel ang. Eng pawhnise, kan ram hi a la chhe vek lo a, mizote zingah hian Pathian ko eih thei eng emaw zat kan la neih tlat avangin vawiina mi bo mekte pawh hian khawngaihna hun kan neih phah leh ta ṭhin a ni.Amaherawhchu khawngaihna hun chuan tawp ni a nei dawn tih chu mi tin hriat a nih hi maw. Zoram hi dam leh se la, kan ram hliampui tawrh hi dam se la, kan ram rorel khawl, a fawng vuantu te leh mitin te hian khawvel hmasawnna rual hian Pathian hre thar zelin; kan pi leh pute nundan mawi te chhawm nung thar leh ang u. KAN PIANNA RAMAH I KIR LEH ANG U. MIN TIDAM LEH DAWN SI A!!
REFERENCES:
1. L.Keivoma. (2022). Zoram Khawvel – 1.
2. Lalhmingchhuanga Zongte. (2017). Savun Kawrfual.
3. Lalhmingchhuanga Zongte . (2021). Mizo Buanpuite.
4. Laldintluanga. (2013). Rev. Zairema Theology.
5. M. Lalmanzuala. (2008). Zoram Kalsiam – 4 : Mizo Identity dik tak hi engnge ni?
6. Zonunsanga. (2022). Ram leh Hnam Humhalh: heti zawng hian.
7. David Vunga. (2022). Kristiante leh Politics.
- Ramnghinglova Department of Political Science Govt. Aizawl West College Aizawl, Mizoram.