Written by
-Dr. C. Lalrampana

ZO HNAHTHLAKTE DINHMUN

A KAMKÊUNA

India ram hi hnam chi hrang leh sakhaw hrang, ṭawng hrang tamna ram a nih avangin hnam hrang leh sakhaw hrang inkarah buaina a thleng fo tawh ṭhin. Hnam hrang leh sakhaw hrang intihbuaina lian tham thleng hmasa ber chu August 1893, Mumbai-a buaina thleng kha a ni. Khami ṭum khan mi 100 zet thiin mi 800 laiin hliam an tuar a ni. Minister of State for Home Affairs Govt. of India Nityanand Rai-a’n Parliament a hrilh danin chi leh chi, sakhaw hrang leh sakhaw hrang intihbuaina hi kum 2020 chhung khan case 857 ziah luh a ni a; 2019-ah 438; 2018-ah 512; 2017-ah 723; 2016-ah 869; a vaiin 2016-2020 kum 7 chhungin case 3,399 ziah luh a ni tawh niin a tarlang. Chi leh chi inkara buaina hi Independence hma leh hnuah vawi duai lo a chhuak tawh a, heng zinga buaina nasa ber leh rapthlak ber chu '1947-Partition riot' kha a ni. Khatih lai khan tuna Pakistan, Bangladesh leh Punjab ṭhendarh hmate kha an la tel vek a; khami ṭum khan mi nuai nga aṭanga nuai sawmhnih (500,000-2,000,000 inkar vel thi anga chhut a ni. He khawvela kan khualzinna ramah hian inngeih taka chenho reng hleih theih a ni lo tih kan hre tlãng awm e. Tun lai khawvelah phei chuan thiamna a san ang zelin kan inngeih lohna pawh hi a changkãng chho ve zel a; ralthuam lah kan inneih changkan hleih hle a; mahse, a taka hman chhuah erawh an ngam lēm rih lo va, an inhlautawn ni berin a lang.

MANIPUR BUAINA

Manipur-ah hian chi leh chi inkara buaina hi kum 1990; 1992; 1997-'98,-ahte a thleng tawh a, heng buainaahte hian mihring nunna tam takin tuarin in tam tak hãl ral a ni bawk.

May 3, 2023 inpumkhatna kawng zawh (solidarity march) neih ni aṭanga Manipura chi leh chi inhriat thiam lohna avanga tharum thawhna chhuak mek pawh hi a nihna dik takah chuan leilung luah chin ram inchuhna vang a ni tih a lang chiang hle. Mihring nunna hi Pathian chauhin a siam theih; thil hlu tak a nih rualin ram leilung hi a hlu ber zawk a ni lo maw? tih hi zawhna awm thei a ni. Indopui I-na, II-na leh khawvel ram hrang hrang indo fo ṭhinna chhan pawh hi ram leilung luah chin (geographical occupied area) zauh duhna vang a ni fo ṭhin. Manipura kan zo hnahthlak unaute leh Meitei chalrangho inkara buaina pawh hi a bul thúm tak chu Meitei-hovin Manipur state pumpui neih pumhlum vek an duh vang a ni. Kan hriat ṭheuh angin he inbeih meknaah hian Zohnahthlak pasalṭhate leh mipui pawisawi lo mi 200 chuang zetin nunna an chan tawh a, khaw 200 chuanga in 7000 chuang hãlral a ni a, Pathian Biak in 259 + thawktute chenna in nen 359 halral a ni tawh bawk. Mahni chēnna in luah ngam lo tlanchhia mi 42,000 chuang an awm tawh bawk. Meitei chalrang-ho hian anmahni lama thi zat dik tak an sawi duh hauh lo niin a lang. Mahse, inbeihnaa thi leh hliam an tawrh tawh dan chhut letin mi 1,500-2,000 zet chu an thi ve tawh ngeiin a rin theih. Sorkar Official Report leh Media-ho zawng zawngte hian dãwt report (fake News) hi an chhuah chhãwng ṭhin nia a lan avangin nunna chãn an awm ve mang lo angin a lang mai chauh a nih hmel hle. Hetih lai karah hian Meitei-ho Social Media hrang hrangah dãwt vawrh darh a tam hle a; chutih rualin Mizorama Social Media ṭhenkhatte lahin dãwt thu leh mahni rindan (fake news & propaganda) lo vawrh darh ve pawp pawp ṭhin lah bo hek suh. Kristian dazãt kan va'n tam tehlul ēm! Hetiang thu belh chian dãwl lo vawrh darh ching Mizoram chhung bika mite hi Police Cyber Crime branch-hote hian chhui bingin an phu tawk hremna pe hmiah hmiah se a van tihzia dawn ēm! Mipui an tichiai a, ral hmatawnga awmte thlengin a timangang ṭhin a ni. Youtuber-ho lah hi pahnih khat bak rintlãk an awm meuh lo a nih hmel, an thupuante lah a insaikalh nuai chang a tam hle bawk. Tu nge dik a, tu nge rintlãk, eng ber hi nge kan innghahna tur tihte thleng hian hriat thiam a har thei hle.

INRĒLBÃWLNA HRAN

Manipur buaina hian thla li (ni 120) chuang zet a awh ta. Engtikah nge buaina hi a reh ang? tih erawh Pa chauh lo chuan tu'n kan hre lo. Buai tirh aṭang phatin Zohnahthlãk MLA 10-te leh ITLF ṭangrualte chuan lungrual takin inrēlbãwlna hran (separate administration) sorkar laipuiah an ngiat a, mahse, tun thlengin a hlawhtlinna hmuh tur a la awm lo. He kan unaute thil ngiat hi a tak taka thleng thei a ni ang em? tih hi bengsika ngaihtuah ngai thil a ni. Kan politician pa fing pui puia ngaihte lah hian India danpui Article 3 sawi hmuhin politic khelh nan an hmang mek niin a lang bawk nen. Manipur state ramri tidanglama UT/State hran piantir a nih ngawt loh chuan 'separate administration' hi lung bang sut ang a nih hmel. Hei hi meiteiho pawhin an duh loh ber leh an hlauh ber a ni. Amaherawhchu, thuneihna sang tak nei Autonomous District Council (ADC) siamsak theih erawh a ni ngei ang. Hetiang tur pawh hian ITLF, Meitei-ho leh Sorkar laipuite'n lungrual taka dawhkãn khat kilhova thutlūkna an siam a ngai ang. Hetiang hian lungrual takin inrem tlang thei se'ng chuan he buaina hi a reh thuaiin a rinawm. Mizoram chhunga ADC 3 kan neihte hian an luahchin ram atan hian 'separate administration' nei turin UT/State dil ve ta se kan dodal nasa hle ang. Hetiang chiah hi meiteiho ngaihdan a ni. Tin, Manipur state huam chhunga awm reng chunga Mizoram state administration zawm daih phei chu thil inkawhhmuh chi a ni hauh lo vang. Chuvangin, thil theih mai loh tur inkawhhmuh chiam ṭhin hi inbumtawnna mai mai a nih hmel hle. Chu ai chuan Autonomous District Council (ADC) thuneihna sang zawk nei rorelna hran hi inrem nan hmang thei se a van lãwmawm dawn ēm!

A TLÃNGKAWMNA

"Mi pakhat avangin sual khawvēlah a lut a, sual avangin thihna a lut bawk a," tih ziak kan hmuh angin buaina leh harsatna hi chu siam a harsa lem lo, mahse, remna leh muanna erawh chuti maia neih theih a ni lo. Tuna Manipura kan unaute harsatna tawh mek pawh hi a inṭanna chu mi pakhat lek vang pawh a ni thei, mahse, vahchap kãng ang maiin a kãngkai darh zau chak hle. Kãr lovah khawvel ram tina Zofate a nghawng chhuak vek a, kan tuar tlang mēk a nih hi! Hetih lai karah hian Manipura zohnahthlãkte zingah leh Zoram chhunga cheng lusei/duhlian ṭawng hmanghote zingah ngei pawh inpumkhatna (unity) tichhe thei zawnga kut hlei leh kam hlei tak an awm ṭhin nia lang hi thil pawi tak niin a lang. A lan dan maiah chuan meitei chalrangho tudawl turin zohnahthlãk chitinte kan inlungrual hle rih niin a lang a, tun hnaia 'Zofa United' CYMA & NGO coordination committee hotute huaihawta din pawh kha kan pawm tlãng thei niin a lang a, a lãwmawm hle. Mahse, buaina hi rehin inrelbãwlna eng chi pawh lo awm thei dawn ta se, tuna meiteiho do rawn tura kan intlungrual ang hian kan inlungrual tak tak thei ang em? Nge, lalna leh thuneihna inchuhin buaina zakhua nasa zawk kan hmachhawn phah mai zawk lo'ng maw? tih hi zawhna lian tak leh pawimawh tak chu a ni. Chuvangin, tuna kan inpumkhatna boruak awhawm taka lang hi zohnahthlãk hnam chi tinte hian rinawm takin vãwng nung zel ila, lalna leh thuneihna, itsikna leh interek hranna thlarãu sual lakah hian i inveng fimkhur hle ang u.

- Dr. C. Lalrampana