
Guest writer
PL Liandinga
KA HRINGNUN LEHKHAPHEK THLIRNA
November ni 4, 2024 khan Pu Lalfak Zuala IAS, Mizoram Chief Secretary chawl tawhin ama chanchin a ziah (autobiography), phek 448 a chhah chu Aijal Club-ah Mizoram Chief Secretary hlui ve bawk, Pu Lalkhama IAS-in a tlangzarh a. Chairman atan Pu Haukhum Hauzel IAS, Chief Secretary hlui hman niin lehkhabu thlirlawk turin Pu Vanhela Pachuau IAS, Chief Secretary hlui bawk hman a ni.
He lehkhabu hi a ziaktu hian insawi thei nih hlau tak chunga a ziah tih a lang. A insawi thei hauh lo nain a thuziak han chhiar hian a naupan lai atanga lehkhathiam thei leh a rualpui zingah a che fel pawl a ni tih a lang thei a. Sikul sang zawk rap chuang lovin a zir chhuahna sikulah zirtirtu atan an hmang a. Hetianga mahni zirna sikula zirtirtu a tang chhunzawm thei ta nghal mai hi an awm zauh zauh. 'Lalfakzuala hian an zirtirtute aiin saptawng a thiam zawk,' tih a ni a. Zirtirtu atana an lak nachhan ber erawh chhiarkawp zirtir turin a ni. Mahse damlo chunga a exam avangin Matric chu 1st Division-ah a pass zo ta lo.
A lehkhabuah hian a chawr chhuahna leh a zirna hmasa lam, Khawhai leh Champhai chungchang a sawi danah amah lo zirtir thintute leh an khaw lam a hriatreng thu leh a ngainat thu hi a lang. Chu chauh ni lovin a naupan laia amah tiduhdahtu thlenga a ngaihdam theihzia te insawi thei hauh si lovin a tilang a. Chhung leh khat leh thenrual, an michhiat laia chhawmdawltu leh a thlenin thlengin a hrereng tih a lang bawk a. Mizo pa dik tak leh mize ngainatawm tak nei a ni tih a lang hle bawk.
Shillong Tribal Hostel a kum li a awm hnua a chhuah dawn a an Hostel Superintendent-in ama chanchin ziahna (testimonial) a pekah chuan amah fakna leh duhsakna thu mawi tak a chuang a. He lehkha hi a hlut hle tih a hriat theihna chu kum sawmruk hnuah pawh tha takin a la vawng tih a hriat a ni. Central Service exam a beih vawikhatnaah chuan tui lem lo chunga exam a ni a, subject pakhat an exam hma zan phei chuan mitthi inah a la tlaivar ta zak zak nghe nghe a. Chuti chung chuan CIS, tunhnua IIS an tih tak, Information service-ah a inziak tling a. Chumi hnuah IAS-ah a inziak tling chhunzawm leh a. A tling satliah mai ni lovin Tribal Quota ni lo, General Category-ah hial a tling a, IFS pawh zawm thei a ni nain IAS nih a thlang ta zawk a ni.
Mak angreng tak mai chu Pu Faka hian nupui (Pi Lalnipuii) a neih hian IAS lai ni tawh mah se a nupui man, Rs. 240 chu pe tla thei lovin Rs. 140 chu vawiin thleng hian a la ba ta a ni. IAS an training chungchang hi a ziak chipchiar vak lo nain a ngaihnawm phian. An training-naa an hotupa chu kum 20 a service chhunga vawi 18 sawn kual tawh a ni a. Hotute tlawn thiamna hmanga awmhmun tha chang thei chi a ni lovang tih a chiang viau.
A fanu neih lawmna zu a in ve avanga a tawrhna avangin zu a thlah hmak a. IAS a tlin hma, Shillong a a awm laia Intelligence report dik lo avangin ama awmna state, Assam-ah India sorkarin a dah duh lova, chuvangin Maharashtra Cadre-ah a awm phah a. Kum 1968, Mizoram buai chhah laia Mizorama Krismas leh kumthar hmang tura a chhuah phei chuan Helicopter hmangin Khawhaiah a kal a, sipai bahrik-ah a riah a ngai a, zaikhawmnaa a kal ve pawhin sipai sawmin an veng zui a. A zalen lo teh nain Khawhai khaw tana a ropui turzia erawh mitthlain a hmuh theih.
Hnathawhna lamah a chhuanawmin a hna hi a tlin viau tih a lang thei. Maharashtra state a inrelbawlna chi hrang hrangah SDO (civil) te, Zilha Parishad CEO hna te a thawk a. Chuta tangin Govt. of India hnuaia Under Secretary hna a vuan leh a. Chumi hnu chuan kum kua a service hnuin Deputy Secretary-ah hlan kai a ni a. Hlankai a nih dawn hian a aia Senior, Secretary chuan hna tha tak thawk theih a nihzia leh a thawh that thu file-ah ziakin a kaisanna tur a 'recommend' a. Deputy Secretary a kum li, Govt. of India a a thawh hnuah Maharashtra lamah Deputy Secretary bawkin a kir leh a. Reiloteah Yeotmal District-ah D.C (collector) turin dah a ni a. Heta a awm lai hian Congress hotu pakhat chuan ruihhlo chungchangah thubuai a nei a. Hriselna chhuanlama hmang a a thubuai chu hlihsak tura a ngenna chu a hnar fithla a. Chu vang chu ni maw, kum khat hnu lekah an sawn leh ta a. An sawn hnu hian chu pa thubuai chu an hlihsak leh ta tho bawk. Nagpur lamah an sawn a, Nagpur Municipal Corporation Commissioner-ah a awm a, chuta tangin Nagpur Improvement Trust Chairman-ah a awm leh a. He a hna avang hian khawpui tihzauh leh enkawl kawngah hriatna tam tak a chhar ngei ang a. Aizawl Development Authority a enkawl tan dawn chauhva, kan sorkarin a'n chhawr tangkai zui ta lo kha chu 'Mizoram tan chânna nasa tak a ni,' an tih ang hi ni ngeiin a lang.
Pu Lalfak Zuala hian Mizoram Chief Minister pathum — Pu Thenphunga Sailo, Pu Lal Thanhawla leh Pu Zoramthanga a hrawn a. Pu Thena hnuaiah chuan Secretary to CM a ni a, Pu Hawla hnuaiah chuan Chief Secretary leh Home Secretary a ni a, Pu Zoramthanga erawhchu a pension hnuah Aizawl Development Authority Chairman a nihna leh Mizoram Pay Commission Chairman niin a hrawn a. Kan Chief Minister pathumte hnuaia a thawh lai chanchin a ziah hi a hriatreng tlak hle mai a. A pawimawh hle bawk. He lehkhabu ziaktuin Pu Thena nena an thawhdun chungchang a ziahnaah hian Pu Thena chu hnathawk rim leh Mizoram thatna tura theihtawpa beitu a nih thu a ziak a. Lengpui Airport leh Bairabi Hydel Project leh Tripura nena inkal pawhna kawng vei em emtu leh nasa taka beitu a nih thu a ziak a. Pu Thena chu hmathlir nei tha, hnathawk peih leh hna vei mi a nih thu a ziak a. Pu Thena tu leh fate tan chuan he lehkhabu hi lehkhabu lawmawm tak a ni ngeiin a rinawm. Chutih laiin Pu Faka hian Pu Thena hi a pawngpaw fak vek lova, administration lam a thiam vak loh thu te, a duh loh zawngah chuan inphah hniam harsa a tihzia te a ziak tho bawk.
He lehkhabu atanga kan hmuh theih leh chu Chief Minister Pu Lal Thanhawla hunlai 1993 a police lak dan dik lo lutuk kha a ni. Tha tak leh fel takin Police Department miten Test leh Interview an nei vek a, an tlin dan indawtin mi 675 hnenah appointment order an pe vek tawh a. Mahse tu emaw avangin an lehkhathawn chhuah tawh chu dak-In atangin an hnuk kir leh vek a. Mi 675, tha taka tling te zing atang chuan mi 183 chauh lain tling ve lo mi 492 zet an thun ta zawk a. Chu chauh ni lovin Chakma leh Tuikuk te chu an tling emaw tling lo emaw police intlar list a an tel dek dek chuan lak vek tur tih a ni. He thil hian Pu Faka rilru hi vawiin thlengin a tina tih hai rual a ni lova. Mizoram mi pangngai, tlai khawhnua thil awmdan hre thar vetute tan chuan kan Congress sorkar kha a lo mak ngei mai tih loh rual a ni lo. Khatih laia Home Minister kha Pu J.Lalsangzuala a ni a, ani khan Chief Secretary-in dik tak leh fair taka tih a tumna pawh a thlawp tha tawk lo tih a hriat theih bawk. He thil hi Mizoram tan tunhnu zelah pawh thil pawi tak a ni ta zelin a lang.
Airport chungchangah kutthlaktu nih leh ngaihtuahtu nih inchuhna te a awm lek lekin a lang a. Hemi chungchanga Pu Faka lehkhabu atanga kan hmuh theih chu Airport bul tantu chu Pu Thena a ni. A sorkar hun chhungin a daih tak loh avangin Congress-in an chhunzawm a. Thiam takin Pu Lal Thanhawlan Central lama an sawihonaah airport siam kan mamawh thu hi a thlen a, chawplehchilhin Central sorkarin an sawihona hmunah (an chawchhun ei zawhah) airport siamna tur pawisa an sanction thu an puang nghal. Hemi tuma Pu Lal Thanhawla Airport tihpuitlinna tura a chetdan hi a nalhin a ropui hlein a lang. Airport hi Pu Thena ngaihtuah chhuah leh hmalakna, Pu Lal Thanhawla hova tihpuitlin tak a ni tih hi thil awmdan dik tak chu a ni tih kan hre thei a ni.
Aizawl khawpui atanga AR sawn chhuah chungchangah Assam Rifles lam hian thiam angreng takin insawn chhuak lo turin tan an khawh a. Mahse Pu Fakan uluk taka a ngaihtuah avangin an chhuanlam zawng zawng chu Department mite survey hmangin a kheng thla vek a. Chuvang chuan AR hi vawiinah insawn chhuak turin an inbuatsaih a, an insawn chhuah kan beisei ta kan ti thei ang. Chief Secretary awm nem deuh leh ruhno deuh chu ni se an chhuanlam kha enfiah lovin an pawm mai ang a, AR insawn chhuah hi beisei theih a ni lovang.
Pu Faka hi a pension hnuah Mizoram Pay Commission Chairman atan MNF sorkar, Pu Zoramthanga kaihhruai chuan 2005 khan a ruat a. Indelhkilhna fel tak thil pahnih nen a pawm a : (1) Pay Commission rawtna te chu state sorkar chuan tihpuitlin a tum ngei tur a ni (ngun takin a ngaihtuah ang); tih leh (2) A thawhpui tur thlan an phalsak tur a ni. Indelhkilhna thu te chu harsa lo takin Chief Minister chuan a remti mai a. He Pay Commission hian uluk tak leh ngawrh takin an thawk a, India ram state 14 zet tlawhin an hlawh kalhmang te an zir chiang a. Rawtna tha tak tak leh pawmawm tak tak kum khat leh thla hnih chhungin an chhawp chhuak chungin sorkar chuan a ngaihsak zui ta chuang lova. Pu Faka hnena sorkar thutiam chu sorkar chuan a bawhchhe ta a ni. Pu Faka lehkhabu atanga kan hriat theih chu Mizorama sorkar hnathawkte hlawh hi India ramah a sang ber a, sorkar hnathawkte tana sorkar pawisa senso hi India ramah thawktu pakhat zel hisapin a sang ber bawk.
Pu Lalfak Zuala lehkhabu han chhiar atang hian thil uiawm angreng tak tak a awm thei a. Chung zinga pakhat chu Aizawl Development Authority tihtawp tak kha a ni. Pu Faka kha Maharashtra lama a thawh tawhna avangin khatianga Aizawl khawpui enkawl dan fel zawk han buaipui tur khan a tha berin a lang a. Chu chauh ni lovin IAS zingah pawh hna thiam leh hmangchang hre ber pawl a nih avangin Aizawl Development Authority (ADA) Chairman atan chuan tha berin a rinawm sa a. An han bei a, an thawk tha dawn hle a kan lo hriat laiin Congress sorkar lo ding thar khan a titawp ta ringawt mai a. A uiawmin Mizoram tan a pawi hlein a lang.
Hei chauh hi ni lovin Pu Thenan Aizawl khawpui tawt lutuk tur tihthawl nana a ruahman, Govt. Luangmual Complex, sorkarin thui tak ruahmanna a lo siam tawh, mimal ram te pawh lak fel deuh vek tawh kha a hnu a sorkar, Congress sorkarin a'n tizuzi zo vek a, compensation hmanga sorkar tana hmun neih fel tawh te pawh compensation latu mimal te ngei khan an nei let leh nual a. Mizoram hmangaihtu tan chuan rilru natthlak tak a ni.
Pu Lalfak Zuala rilru tinatu dang leh chu Bairabi Hydel Project, Pu Thenan theihtawpa a buaipui, a hnu a sorkar lo ding, Congress-in a bawhzui chak tawk loh avanga lo zuzi ta kha a ni. Vawiin thlengin he thu hian mipui rilru a la luah nghe nghe. Pu Thenan a veizia leh beih ngawrhzia hretu chu Pu Lalfak Zuala a ni a, a hnu a sorkarin a bawhzui that tak lohdan hretu pawh amah Pu Lalfak Zuala bawk a ni.
Pu Lalfak Zuala hian a chanchin a ziahnaah hian a hriat ang kilkhawr leh midang rilru tina thei thil chu pumpelh hram tumin fimkhur takin a lehkhabu hi a ziak a. Mahse a pension hnu khan MPC Party chuan Chief Minister candidate atan ngawrh takin an sawm a. 'Kei tehlul chuti taka min sawm ta chu,' tiin a pawmsak a. Mahse tling tak tak thei dawna a han lan takah khan amah kha a mimalin an Party hotute khan an bei ta tlat a. Tling ngei tura ngaih kha amah sawmtute ngei chuan an beih tak tlat avangin a tling zo ta lova. Khatiang tluka rilru natthlak thil kha a vang viau awm e. A bansan ta hmak reng a. Chuti chung chuan ZPM Party chuan anmahni khalh ngiltu tur Val Upa Council Chairman atan an la ruat ta hram hram a ni.
Pu Faka lehkhabu han chhiar hian a fanu Baby Zoremsangi, IIS thihna hian a nghawng na hle tih a hriat. Hemi chanchin ziah nan hian a lehkhabu phek engemawzat a hmang a ni.
Mizo tana thu lawmawm ve tak pakhat chu Pu Fakan, 'Bonded Labour Act leh Contract Labour Regulation Act te hi chu ka kutchhuak ti ve theiin ka inhria,' a tih hi a ni. Bonded Labour te hi an la awm reng maithei, mahse India ramin dan pawimawh tak mai kan neih kan Mizopa kutchhuak anga ngaih theih a'n ni ve hi a lawmawm hle a ni. Hei hian a hna thiamzia leh a taimakzia a hril hlein a lang. Hei chauh hi ni lovin kum 1993 a International Labour Organisation Conference, Geneva khuaa an neihnaah Pu Faka hi committee pakhat, Selection Committee Chairman atan hial an thlang a. Hei hian India ram lamah pawh ngaihsan a hlawhin chanchinbuah hial tarlan a ni.
Pu Faka hian a lehkhabuah hian a pension hnua Mizoram chhunga kawng hrang hranga a inhmanna a ziak a. Thil chi hrang hrangah a hruaitu ni turin an sawm a. A sawma an sawmna avang hlirin Millenium Celebration Committee, Aizawl Development Authority, Mizoram Pay Commission, MPC Chief Ministerial Candidate, ZPM Val Upa Council Chairman, Rokunga Memorial Society Chairman, te leh thildang dangah an sawm a. Heng bakah hian MZU lamah Vice-Chancellor search Committee Chairman hna te, Taekwando Adviser nihna te leh thildang tam tak a vuan a. Heng a nihna chelh reng reng hi finrawl titih deuh reuh avanga a chelh ni lovin tih takmeuh meuh a an sawmna avang hlira a chelh a nih avangin Pu Faka hi a chhuanawm lehzual. Heng Committee hrang hrang a telnaah hian Rokunga Memorial Society chu nuam a tih ber thu a tarlang nghe nghe.
A lehkhabuah hian kum 2005 a Pay Commission Chairman atan ruat a, kum khat leh thla hnih hnu a report pe lut angin a ziak a. Mahse kum 2005 vek hian ADA Chairman atana ruat angin a sawi bawk a. Hei hi chu eng lai emaw a hre thelh zeuh ni ngei tur a ni. Hei bakah hian huan a siam thu a sawinaah Tanhrilah te, Hlimen lamah te leh Lengpui lamah te a huan thlam chakkhai leh a huan hungna thingril leh thirlen te, a huan sangha te leh thei leh thlai te an ruksak nasat thu a sawi a. He thil hi thil veiawm ve tak niin a lang. Kan Aizawl khawpui chhehvel a micheng tam tak leh ram kal thin te hi chu rinawmna tlachham ve tak tak ni hlawmin an lang. Pu Faka lehkhabu atang chauh lo pawhin mi thil chik mite chuan hei hi an lo hmu daih tawh a, Pu Faka lehkhabu hian a rawn nemnghet ta. Kan Minister hlui pakhat phei chu Tanhril ram vela a thlam chhuat thingphel zawng zawng pawh an phawhsak vek tih thu kei pawhin ka lo hre ve. YMA emaw, sorkar emaw hian he thil hi ngaihven zui hial awm tak a ni — hetia mi huan thlai leh thildang kan insuasamsak hi chu Mizo tan a mualphothlak viau. Pu Faka hi Delhi a Joint Secretary a nih laiin an Secretary chuan a hmu tui lova, a hnu lawkah a insawn phah nghe nghe a. 'Ka service chhung zawnga hrehawm ka tih ber tum a ni,' ti hialin a sawi a. Maharashtra a Municipal Commissioner a nih laiin kel chek a lei thin a. Nidanga a va kal leh chuan khalai bazar endiktute khan amah kha an lo hre si a, an lo zah nasa mai a. Mahse amah hre ve lem lova nidanga kel chek leitirtute khan an lo hui sup sup mai chu awmdan thiam a har hle a ni awm e. Kel chek lei tum khan a lei ngam lova, a sa pangngai a lei ta ringawt a ni.
Pu Fakan ama chanchin a ziah han chhiar hian Mizo pa, Central sorkar leh Maharashtra lamah pawh hetiang taka chhuanawm han neih hi awmhmunah kan lo thlamuan phah ve hial a. Mizoram sorkar hnuaiah Secretary a nihna leh Chief Secretary a nihnain Mizoram tan thil tha tih tumin theihtawp a chhuah a. Kan Mizoram dinhmuna kan harsatna leh a chhan thenkhat leh amah avanga vawiina thil tha kan chan te kan han hria a, a bengvarthlak khawp mai. Huatna leh thinurna tel lo, rilru ngil tak leh huaisen tak si, mimal pawisawi lo thei ang bera thudik ziahna lehkhabu, rintlak tak leh chhiar manhla tak, awmze nei, ngaihnawm tak si hi chhiar manhla tak a ni.