A BULṬHUT A AWM TUR

Engkim mai hian nihna bulṭhut (basic identity) a nei a, chu nihna bulṭhut chu a kalsan chuan a nihna tur ang a ni lo ṭhin. Sava chu thlawk tura siam a ni a, pangpar pawh par tura siam a ni a, thingkung te pawh boruak ṭha (oxygen) pe chhuak tur an ni a, kohhran chuan Pathian biak a ngai pawimawh tur a ni a, mipa chuan tharum leh huaisenna a kawl tur a ni a, hmeichhia chuan nalh a tum tur a ni. Chutiang zel chuan he khawvela awm zawng zawng hian nihphung a nei ṭheuhva, chumi vulh lian thiam leh chhawr ṭangkai thiam apiang chu an dingchang mai.

Mihring mimal emaw, a huho emawa khawsak nana pawimawh ber zinga pakhat chu rinawmna a ni. He rinawmna pawimawhzia hi sawi uar lutuk awm pawhin a lang meuh lo. Mizoram kan buaina, hma kan sawn lohna te, kan kawng ṭhat theih lohna chhan te, ei leh bara kan intodelh lo te, zirna kawnga kan hnufumna chhan zawng zawng hi kei chuan kan rinawm tawk loh vangah thui tak ka puh a. Rinawmna kan tih chuan a sapṭawnga ‘integrity’ an tih te, rintlak nihna te leh a dang, nun nghet leh dikna nena inzawm kan sawina a ni. Hnam dang leh midang el tak tak tur chuan rinawm ringawt chu a tawk hauh lovang, mahse rinawm takin thil ngaihtuah ila chu hei aia sang thei tur hi kan ni. A chang chuan kan harsatna dik tak kan hmachhawn ngam lova, kan hel kualna lamah buaina dangin min tlakbuak ta ṭhin a ni. Entir nan, zirna chungchangah hotuten damlo khawngaihthlak bik ni a an hriat te chu ngaihhnathiamna an han nei a, mahse a inkangkai zel a inkangkai zel a, a tawpah chuan Mizoram sorkar hnathawkte zingah aikal la an zi ta huai huai mai a. Zirtirtu zingah chauh lo sorkar hna pangngaiah pawh aikal kan la ta sup sup a. Kan sorkar hnathawkte kan thununna tur a bawhchhe zo ta vek ti ila kan tisual lo hial ang. Sorkar hnathawkin aikal an han lak tak tak kha chuan a thawktu, aikal lak a hahdama taka awm duhtu ai mahin an chunga Officer te an lo awm ta zel a. Kan awmdan kha rapthlak angreng tak a ni hman. A bul chu sorkar dan baka khawngaih theitu nih kan chak luattuk vang a ni.

Khatiang inawpna hnuaiah kha chuan zir thiamna tak tak ai mahin mark hmuh sanna tura lehkhazir kan tam tial tial a. Thiamna aia mark sang hmuh lawmtu kan tam a ni tehchek ang chu kan mark hmu sang tam tak chuan vairam mark hmu sang te an pha lo ta em em niin a lang. Naupan lai aṭanga lehkha zirdan dik ngaihtuah lovin a sapṭawng atchilh zawngin kan kal a, kan thiamna hi a bei nghet tawk lo deuh a ni thei. Chuti a nih loh chuan kan Mizo thluak hi a quality a ṭha lo a ni tal ang — mahse hei chu pawm theih chi niin a lang si lo. Hmanlai ata tawh thluak ṭha fe fe Mizo zingah kan awm tlat. Chuvangin khawilai emawa a bulṭhut aṭanga kan tih dik tawk lohna hi a lerah a lo lang chhuak lo thei lo ni te pawhin a lang. Education-in a tum, mihring chher chhuah puitlin aiin han en maia changkang tak anga lang kawngah kan tlan chak ni tlat hian a lang.

Education chauh ni lo, Department dangah hlei hlei hian he rinawmna hi a pawimawh zual ni te pawhin a hriat theih. Hriat vek angin Education chungchangah te hi chuan vawiina kan tih ṭhat leh kan kalphung dik rah chhuah hi nakina lo lang chauh tur a tam zawk a. Kan tih ṭhat loh lahin a nghawng lan chhuah hun hi a rei bawk a. Hei hi hrethiam lovin (te han ti khanglang ila) zirtirtu lak te hi duh duh dana tih theih emaw tiin tling lo leh thawk ṭha peih lo tur kan la vak vak ṭhin kha a ni reng a. Kawng siam chungchangah pawh kan hmuh leh kan hriat angin ṭha lo ngei ngei tura baptisma chang fel thlap hi a awm nual. Kan ṭawngkam tlanglawn angin, ‘Fur khat pawh daih lo,’ kawng hi kan nei nual a. A bul chu rinawm lohna a ni. Hman aṭang khan kan tih chin chin hi ulukna leh rinawmna nen lo siam ila chu heti em em hian vawiin thlengin kan buai lo deuh tur. Mahse kawng siamtute hnena rinawmna thu sawi chu harsa tak a ni. An zinga mi rinawm leh mi fel engemawzat awm te pawhin an pawlh fim zo meuh lo niin a lang. A rinawm lo thiam thiam hi a fing anga inngai nasa an ni hial ang tih hlauhawm a ni. Kawng siam thuah chauh pawh ni lo, Department hrang hrangah a depde thiam thiam te hi fing anga inngai an ni duh viau. Heng mite che hlei thei lova siam hi sorkar tan a ṭul a, mipuiin kan tawiawm ṭhat a ṭul bawk.

Sorkar in sak reng reng a satuin a sak thiam loh vang te, a endiktu turin a ngaihna a hriat loh vang tea chhia a ni ngai lo — a bulah chuan eirukna a lo awm deuh zel. Kan thiannu pakhat chuan Arab ramah hna a thawk a, ‘Arab-ho chu an hur-huai,’ a ti a. Chutiang deuh chuan dik mang lova thiltih ching te hi an huai thei khawp mai. Han en vang vang pawh a âwm lo deuh deuh hi an ti ngam mai zel. Anmahni aia ti ṭha lo lah hi sawi tur an hre ve ziah lehnghal. Heng mite hnualsuat te, zahder loh te, ngaihsan loh te leh an zar zo duh loh te hi ringtu ṭha awmdan tur ni hialin a lang. Sual haw hauh si lova Pathian ringtu ṭha tak nih hi thil awm thei a lo nih chuan ka ngaihdan hi a dik lo chhiava dawn tihna a ni.

Sorkar (Ministry) kan tehna tur bulpui ber pawh tun dinhmunah chuan eirukna bawk a ni. (Nakina kan changkan tak tak hunah chuan hetia eirukna buaipui lo hian a nalh dan tur te kan la buaipui dawn a.) Eng sorkarah nge eirukna tlangnel ni a kan hriat a, kan ram hruaitu (Minister) te hi eng anga fihlim nge tih hi kan tehna tur niin ka hria. Mihring tumah famkim kan awm lo, mahse mi depde leh mi hlemhle chu awmpui atan kei chuan ka duh lova, ṭhian atan ka duh lova, thawhpui atan ka duh lova, ka chunga roreltu atan lek phei chuan ka duh lo lehzual. An fing a nih pawhin an finna ka ngaisang ve lova, an thiam a nih pawhin ka tel vena pawl sum enkawltu atan ka duh lo hulhual. An thiamna a san poh leh eiruk dan tur an hre kulmut mai mai a ni. Ka mi hriat pakhat chuan tunhma khan mi ‘contract’ a lei chhawng ṭhin a. A’n thawh ve tawh hi chuan a hlawhfa te pawhin, ‘Hei zawng a ni em em lo,’ an tih turin cement ip khatah balu tin sawm te a’n pawlh ta ṭhin a. A bul phuta a rinawm loh avangin a hna chu a lerah eng anga nalh pawhin zut mam mah se ṭhat ngaihna a awm lo. A letling zawngin ngaihtuah ta ila, hlawk uchuak duhna tel hauh lova hna chhe taka thawk tlat si tur chuan chhaw satliah pawh ni lo, mawl te pawh a ngai letling hialin ka hre ṭhin.

Kan sorkar hmasa leh a hmasa leh inthlak dawn vel lai tak khan (2018 vel) Skywalk leh Ropeway siamna tur (cheng nuai 300 chuang) chu hei kan kawtkaiah mi zawng zawng hmuh theihin a zuzi ral ta ṭhak mai a ni ber a. A mak a ni. A mak ngawih ngawih a, mawhphurtu fumfe awm lova khatiang a bo thei kha mak tak a ni. Kan Airport siamna tur cheng tam tak mai pawh kan hmang zo ta nge, kan la ti zel dawn tih pawh hriat hleih theih lohvin tunah a awm mek a. Kan dinhmun pawh keini ang duang chuan kan hre fumfe tawh chiah lo. Mak angreng tak maiin kan phullem phah khelmual kha zozai kha a len zawng tehin tling tha rai a lo awm hauh lo a ni awm e. Tak tak ni maw. Eiruk hi chin laklawh tawh chuan sawi tham mang loh thleng hian a aia hlawk deuhva tihdan hi kan hre thei duh khawp.

Ram hruaitu leh sorkar hnathawk chauh ni lo, kan khawtlang hruaitute ngei ngei pawh hian kan khaw chhung hmasawnna tur hna hi kan thawk derdep thei nasa ngawt mai. Eng hna thawh pawhin a tawngchham thei ang ber emaw, a sum sen tlem thei ang ber emaw a thawh a, a tam thei ang ber hlep tum hi mi vantlang tak an ni duh khawp mai. Khawimaw lai laiah a ṭha leh tlo, nalh bawk si chauh ngaihtuah an awm ve nual bawk.

Rinawmna hi tehfunga kan hman hma loh chuan kan hmasawnna hi a kal chak thei ngai lovin ka ring. Cheng nuai zathum te engmah lova kan chantir chhung chuan hmasawn ngaihna a awm lova, hnathawh enkawltu (sorkar hnathawk te) a lova luak chhuak a an hausak thur thur chhung chuan hna a ṭha ngai lovang.

Kan sorkar leh a kengtu Minister te kan tehna tur te, kan sorkar hnathawk kan tehna tur te, kan khawtlang hruaitu kan tehna tur te chu an rinawm leh rinawm lohvah niin ka hria a. Kohhrana an chanvo neih te, an ṭawngkam ṭhat leh ṭhat loh te hi kan tehna tur ni lovin ka hria.